زوال معماری اسلامی؛ گنبدهای ایزوگامی به جای گنبدهای فیروزه‌ای

چند سالی است که گنبدهای پوشانده شده با عایق رطوبتی ایزوگام به یکی از اصلی ترین نماد بناهای مذهبی در ایران بدل شده است. در کمتر شهر و روستایی از کشور از تهران تا دور افتاده ترین نقاط، مسجد یا بقعه امامزاده‌ای وجود دارد که دارای گنبد ایزوگامی نباشد. این در حالی است که در معماری ایرانی اسلامی که گنبد یکی از اصلی ترین مشخصه‌های آن است تزئینات و کاشی کاری گنبد بناهای متبرکه از اصول اساسی این معماری است.

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز به کار حکومت اسلامی تنها یک هزار و 500 امامزاده در ایران شناسایی و ثبت شده بود اما بر اساس آمار اعلام شده از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه که متولی اصلی امامزادگان در ایران است، هم اکنون 10 هزار و 615 امامزاده رسمی و مورد تاييد در هشت هزار و 51 بقعه دفن شده‌اند. مسئولان اوقاف می گویند همه این تعداد فرزندان و نواده اهل بيت هستند كه به ايران آمده يا در ايران بوده‌اند و همين جا نيز از دنيا رفته يا شهيد شده‌اند. همچنین بر اساس اعلام وزارت کشور بیشتر از 60 هزار مسجد هم اکنون در کشور وجود دارد.

در 35 سال گذشته برای بقعه بسیاری از این امامزادگان و مساجد با بودجه دولتی و همچنین از محل نذور پرداخت شده توسط مردم، گنبد و بارگاه بر اساس سبک و سیاق معماری ایرانی اسلامی ساخته شد. با این وجود اما شواهد حکایت از آن دارد که جز در مواردی بسیار اندک برای نمای گنبد و گلدسته بقعه این امامزادگان  و مساجد هیچ نمایی بهتر از عایق های رطوبتی ایزوگام پیدا نشده است. به گونه ای که طرح و رنگ این عایقها که ترکیبی از ورقه های نازک آلومینیوم است حالا به نماد گنبدهای ساخته شده در دوره جدید تبدیل شده است.

اگر در گذشته های دور گنبد و بارگاه بناهای مذهبی به سرپنجه دست هنرمندان با ذوق کاشی کار و معمار ساخته می شد حالا اما جای آنها را کارگران ساده و معمولی گرفته اند که ورقه های ایزوگام را در مدت زمانی اندک و به ساده ترین شکل با استفاده از شعله گاز بر گنبدهای مساجد و امامزادگان می چسبانند.

گنبد‌ یکی از مشخصه‌های معماری اسلامی است که در ایران نمونه‌های بسیار زیبایی از آن وجود دارد. رنگ آبی گنبدها و شکل قوسی و منحنی آن‌ها به تعبیر متخصصان فن معماری ایرانی اسلامی، آرام‌بخش و متعادل است و شکوه و زیبایی معماری اسلامی بستگی زیادی به گنبد دارد که اغلب با کاشی‌کاری معرق نیز تزیین می‌شود.  

گنبد کلمه‌ای فارسی و معادل قبّه در عربی است و معمولاً به اشکالی اطلاق می‌شود که حالت نیم‌کره‌ای داشته باشند. گنبد از گذشته‌های دور، نمادی ویژه در سرزمین‌های کهن و مذهبی بوده و بر مزارها و اماکن مذهبی به‌صورت طلایی و یا فیروزه‌ای بنا می‌شده ‌است.

در همه بناهای بازمانده از دوره پس از اسلام، مانند مساجد و امامزاده‌ها گنبد وجود دارد. کیفیت تزئینات و کاشی کاری‌های نمای بیرونی گنبد از جمله شاخصه های اصلی و مهم این بناها است. شهر اصفهان که به عنوان پایتخت هنر و فرهنگ ایرانی اسلامی شناخته می شود به شهر گنبدهای فیروزه ای مشهور است.

علاوه بر این در بسیاری دیگر از مساجد تاریخی و بنای آرامگاه، پادشاهان، صوفیان، عارفان شناخته شده یا امامزاده‌ها گنبدهای ساخته شده با هنر اصیل کاشی کاری دیده می شود. در این میان، گنبد سلطانیه در زنجان آرامگاه سلطان محمد خدابنده مشهور به الجایتو، حاکم مغول در قرن ششم هجری قمری است. از گنبد سلطانیه به عنوان شاهکار معماری دوره اسلامی یاد می شود و به عنوان بلندترین گنبد آجری جهان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌است.

گنبد عظیم سلطانیه به صورت یک هشت ضلعی بنا شده که گنبد آن به صورت نیم‌کره‌ای به ارتفاع 54 و قطر 25 متر روی این هشت ضلعی قرار گرفته‌است. کاشی‌های آبی و خوشرنگ نمای بیرونی گنبد آن را مانند نگینی فیروزه‌ای درآورده‌است.

علاوه بر این، بنای بسیاری از مساجد بزرگ شهرهای ایران مانند مسجد جامع کرمان، مسجد جامع قزوین، مسجد کبود، مدرسه جامع زنجان، مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد جامع یزد و بسیاری از مساجد دیگر نیز به گنبدهای زیبا و کاشی کاری‌های هنرمندانه‌شان شناخته می شوند.

این پیشینه غنی و مهم بازمانده از فرهنگ اسلامی در تاریخ ایران اما گویا چندان به کار متولیان کنونی امور فرهنگ و هنر نیامده است. نکته آنکه رواج ساخت گنبدهای ایزوگامی در سرتاسر ایران در شرایطی رخ می دهد که حکومت مستقر در تهران بیشترین ادعای پاسداشت هنر و فرهنگ اسلامی را دارد.