سپیده طباطبایی، حقوقدان بین المللی، عضو دفتر دادستانی ديوان کيفری بين المللی
در این مقاله، عضو دفتر دادستانی دیوان کیفری بین المللی درباره ساختار و عملکرد کمیسیونهای حقیقت‌یاب توضیح داده است. ديدگاه‌ها و نظرات بيان شده در اين مقاله صرفا متعلق به نويسنده است و لزوما بيانگر ديدگاه ديوان كيفری بين المللی نیست.
***
نهادهای تحقیقاتی سازمان ملل به‌طور فزاینده‌‌ای برای پاسخ به نقض شديد و گسترده حقوق بشر و قوانین بین‌المللی، خواه در يك دوره طولانی یا ناشی از حوادث ناگهانی و برای ارتقا پاسخگویی و مقابله با مصونیت یا فرار از مجازات تشكيل می‌شوند. این مکانیزم‌های تحقیقاتی توسط شورای امنیت، مجمع عمومی، دبیرکل، کمیساریای عالی حقوق بشر و شورای حقوق بشر ایجاد می‌شوند.
نهادهای تحقیقاتی‌ای که توسط شورای حقوق بشر برای انجام تحقیقات تشکیل و ماموریت یافته‌اند، نهادهایی با ماهیت غیرقضایی هستند كه از زمان تاسیس این شورا به شکل‌‌‌های گوناگون از جمله در قالب «گروه کارشناسان ویژه حقوق بشر»، «کمیسیونهای مستقل حقیقت‌یاب» یا «ماموریت‌های تحقیق» تشكيل شده‌اند.
این نهادهای تحقیقاتی برای انجام تحقیقات حقوقی و کارشناسی و بررسی برخی از جدی‌ترین موارد نقض حقوق بشر و حقوق حاکم بر مخاصمات مسلحانه (حقوق بشردوستانه) در سراسر جهان، ایجاد شده‌اند.
از سال ۲۰۰۶ تاکنون حدود ۵۰ کمیسیون حقیقت‌یاب و ماموریت‌های ویژه تحقیق توسط شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد تاسیس شده‌اند، که از آن جمله می‌توان از کمیسیونهای تشکیل شده برای نیکاراگوئه، اوکراین، اتیوپی، لیبی، ونزوئلا، کنگو، سرزمین‌های اشغالی فلسطین، یمن، جمهوری دموکراتیک کنگو، میانمار، بروندی، سودان شمالی، عراق، اریتره، سریلانکا، آفریقای مرکزی، کره، سوریه، ساحل عاج، نوار غزه، دارفور سودان و لبنان نام برد.
کمیسیونرها و کارشناسان متخصص نهادهای تحقیقاتی توسط رئیس شورای حقوق بشر یا کمیساریای عالی حقوق بشر منصوب می‌شوند؛ آن‌ها حقوق‌دانان و کارشناسان مستقلی هستند كه بدون دريافت دستمزد و به‌طور گروهی کار می‌کنند.
دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد از طريق ارائه مشاوره در مورد اصول روش تحقیق و قوانین قابل اجرای بین‌المللی، ایجاد دبیرخانه‌هایی با کارکنان متخصص و پشتیبانیِ اداری، لجستیکی و امنیتی انجام تحقیقات كارشناسان تحقيق را تسهیل می‌کند.
وظیفه اصلی کمیسیونهای حقیقت‌یاب، جمع‌آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل و ارائه گزارش و توصيه نامه در گزارش‌های بین‌الملی نقض حقوق بشر، قوانین بین المللی بشردوستانه یا حقوق بین‌المل کیفری است.
كميسيون‌های حقيقت‌ياب برای مقابله با بی‌کیفری و مصونیت از مجازاتِ مرتكبين و مسئولين ارتكاب جنایات ناقض حقوق بشر و قواعد بين‌المللی با هدف ترویج و تحكيم پاسخگویی در قبال چنین تخلفاتی تاسیس می‌شوند. آن‌ها اطلاعات را جمع‌آوری و راستی‌آزمایی می‌کنند، یک سابقه تاریخی از رویدادها و وقايع ایجاد کرده و زمینه‌ای برای تحقیقات بیشتر فراهم می‌کنند. آن‌ها همچنین سلسله اقداماتی را برای اجرای عدالت و جبران خسارت به قربانیان و بازماندگان در گزارش‌های نهايی خود توصیه می‌کنند.
کمیسیونهای حقیقت‌یاب، در چارچوب ماموريتی كه توسط نهاد موسس به آنان محول شده، می‌توانند عاملان و آمران اقدامات ناقض شدید و گسترده حقوق بشر یا ارتکاب جنایات بین‌المللی را شناسایی کنند، میزان مسئولیت آنان را مشخص كرده و در نهایت راه‌های پیگرد و محاکمه آنان را بررسی کرده و به شورای حقوق بشر ارائه دهند.
اگر چنين ماموریتی توسط نهاد موسس بر عهده آنان گذاشته نشده باشد، یا در صورت ابهام یا سکوت نهاد موسس در تعیین وظیفه کمیسیون برای شناسایی مرتکبین و تعیین مسئولیت آنان، کمیته کارشناسان کمیسیون تحقیق در راستای وظایف محول شده در هر وضعیتی و با در نظر گرفتن شرایط ویژه کشور مورد بررسی، خود یا در مشورت با دیگر ارکان سازمان ملل متحد یا دیگر ارگان‌های مستقل و معتمد می‌توانند این وظیفه را انجام دهند.
برخی ممكن است به طور كلی نهادهايی را شناسايی و اعلام كنند و برخي ممكن است در ضميمه‌ای محرمانه آن‌ها را به نهاد موسس ارائه داده، یا حتی به طور كلی از ارائه آن اجتناب كنند. با این‌حال به‌طور کلی اين كميسيون‌ها مسئوليت كيفری افراد را تعيين نمی‌كنند و پرونده كيفری عليه اشخاص تشكيل نمی‌دهند، بلكه وظيفه اصلی‌شان ارائه گزارش و تحقیق در رابطه با ارتكاب يا عدم ارتكاب نقض شديد و گسترده حقوق بشر به نهاد موسس‌شان است.
ایجاد کمیسیونهای حقيقت‌ياب از چندین راه می‌توانند برای حمايت و تقويت حقوق بشر در يك كشور حیاتی باشد. چنین کمیسیون‌هایی می‌توانند سابقه‌ای تاریخی از نقض جدی حقوق بشر و حقوقِ بشردوستانه بین‌المللی ارائه داده و بر تغيير قوانين مغاير با موازين حقوق بشر و ارتقای مراتب رعايت حقوق بشر تاثيرگذار باشند.
ايجاد اين كميسيون‌ها امكانِ عملی تبیین و اجرای عدالت و پاسخ‌گويی مرتكبين جنایات و اقدامات ناقض حقوق بشر را فراهم کرده و از این راه مانعی در برابر تكرار چنين تخلفاتی در آينده خواهد شد. اميد است كاركرد کمیسیون‌ها با انجام تحقیقات و بررسی‌های حقوقی و ارائه شیوه‌های اجرای عدالت و پيگرد و محاكمه متخلفان و جبران خسارت برای قربانيان و بازماندگان امکان برقراری صلح و عدالت را در جوامعی كه نقض شديد حقوق بشر يا جنايات بين‌المللی را تجربه كرده‌اند، فراهم كنند.
نتیجه تحقیقات و گزارش‌های این کمیسیون‌ها می‌تواند به عنوان سندی در رسيدگی‌های ديوان كيفری بين‌المللی در صورتی كه ديوان صلاحيت رسيدگی به آن وضعيت را داشته باشد، یا در دادگاه‌های ویژه بين‌المللی يا دادگاه‌های ملی مورد استفاده قرار گيرد.
تحقيقات اين كميسيون‌ها می‌توانند ريشه‌های خشونت و تجاوزات حقوقی و اجتماعي را بررسی کنند و از سوی دیگر مكانيزم‌های عملی و منصفانه‌ی اجرای «عدالت انتقالی» از جمله محاكمه، جبران خسارت و پرداخت غرامت به قربانيان و بازماندگان را بررسی و شناسایی کرده و با هدفِ تضمین عدم تکرار نقض‌های جدی حقوق بشری و افشای حقیقت در راستای ايجاد صلح و آشتی ملی و كمک به حل و فصل سياسیِ درگيری‌ها مورد استفاده قرار گيرند.
كميسيون‌های حقيقت‌ياب در راستای انجام وظایف خود، مكانيزم‌های پاسخگویی قضایی کیفری و ديگر مكانيزم‌هایِ غيرِ قضايی را بررسی می‌كنند و همچنین راهکارهایی برای تمرکز بر تقویت قانون‌مداری و نهادسازی برای تقويت پاسخگویی و پيگرد نقض‌های حقوق بشر ارتكاب‌يافته در سطح ملی و فراملی و همچنین فرآيند و شيوه‌های جبرانِ خسارت را توصيه می‌كنند.
در برخی از كشورها در راستای تحقيقات و توصيه‌های كميسيون حقيقت‌ياب، مكانيزم‌های ملی پیگرد و محاكمه موارد نقض حقوق بشر و جنایات بین‌المللی تاسیس شده‌اند. انجام اين‌گونه تحقيقات مستقل، بی‌طرف و کارشناسانه در برجسته كردن هنجارهای بین‌المللی حقوق بشر و حقوقِ بشردوستانه بین المللی و حمايت از پاسخ‌گو كردن مجرمان - به ویژه در مواردی که مکانیزم‌های دیگر شکست خورده است- نقش مهمی را ايفا می‌كند.
ساختار ماموريت‌های كميسيون‌های حقيقت‌ياب با توجه به وضعيت تحت رسيدگی، ماهيتِ تخلفات و هدفِ تحقيق و بررسی می‌تواند متفاوت باشد. با اين حال، با وجود تفاوت در ساختار و عملكرد كميسيون‌های متعدد حقيقت‌ياب، به طورِ كلی وظيفه كشف و احراز حقايق در رابطه با حوادث و ادعاها در مورد نقض حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، ارزيابی مدارک و شواهد مربوط به ادعاهای نقض حقوقی در پرتو قوانين قابل اجرای بين‌المللی، ارائه گزارشِ نتيجه‌گيری نهايی در خصوص ارتكاب نقض‌های ادعا شده و در صورت امكان شناسايی و معرفی آمران، عاملان و متخلفان و در آخر ارائه گزارش، توصيه‌نامه و راهكار به نهادهای مرتبط است. ماموریت این کمیسیون‌ها برای دوره‌های مشخص زمانی تعيین می‌شود ولی امكان تمديد دوره در صورت تاييد نهاد موسس نيز امكان‌پذير است.
قوانین قابل اجرا برای انجام تحقیقات این کمیسیون‌ها شامل قواعد بین‌المللی حقوق بشر، حقوقِ بشردوستانه بين‌المللی، و در صورت ارتكاب جنايات بين‌المللی همچون جنايات عليه بشريت، قواعد حقوق بين‌الملل كيفری قابل اعمال هستند.
جمع‌آوری اطلاعات برای انجام تحقيقات از راه‌های مختلفی انجام می‌شود. اين اطلاعات می‌تواند از طريق منابع اصلی مانند قربانيان و بازماندگان، شاهدان، مشاهدات مستقيم كميسيونرها و كارشناسان تحقيق از مكان‌هايی كه جرم ارتكاب يافته، و يا اعتراف‌های مرتكبان و مسئولان جنايات گردآوری شوند. همچنين منابع فرعی‌ای مانند شهادتِ اشخاص مرتبط، خبرگزاری‌ها، اطلاعات ارائه‌شده توسط سازمان‌های غيردولتیِ فعال در زمينه حقوق بشر و گزارش‌های پزشكی می‌تواند مورد استفاده قرار گيرند.
تاسيس كميسيون‌های حقيقت‌ياب امكان شناسايیِ عاملان و آمران نقض‌های حقوق بشری و جنايات بين‌المللی را فراهم می کند و از طریق اطلاعات جمع آوری شده و بررسی‌های حقوقی و کارشناسی انجام‌گرفته با هدف اطمينان و تضمين پیگرد و محاكمه افراد مسئول و جلوگيری از معافيت از مجازات به نهادهای واجد صلاحیت پيشنهاد و توصيه‌نامه ارائه می‌دهد.
کمیسیونهای تحقیق می‌بایست برای انجام تحقيقات مستقل و كامل و روشن شدن حقیقت از طرف دولت‌ها مورد حمایت کامل قرار گیرند و روند تحقیقات‌شان تسهیل شود و از دولت‌های عضو سازمان ملل متحد انتظار می‌رود كه با كميسيون‌های حقیقت‌یاب همكاری كرده و منابع لازم و كافی را برای انجام وظايف و تحقيقات مستقل در اختيارشان قرار دهند.
از سال ۲۰۰۶ تاکنون حدود ۵۰ کمیسیون حقیقت‌یاب و ماموریت های ویژه تحقیق توسط شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد تاسیس شده‌اند، که از آن جمله می‌توان از کمیسیونهای تشکیل شده برای سرزمین‌های فلسطین اشغالی، یمن، عراق، اریتره، سوریه و لبنان نام برد
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر