کارآفرینی خرد – عاملی برای پس راندن بیکاری

انتخابات می آیند و می روند. دولت ها هم می آیند و می روند، ولی پدیده بیکاری دهه هاست که گریبانگیر کشور شده و متاسفانه به دلیل ساختار جمعیتی و اقتصادی تا سالها نیز در اقتصاد کشور باقی خواهد ماند. همه می دانیم که بیکاری، به ویژه بیکاری جوانان از چالشهای اساسی امروز کشور به شمار می آید.  در عین حال مسئولین و دولتمردان هم در دو دهه گذشته بی کفایتی خود را در حل این معضل اقتصادی-اجتماعی به طرق گوناگون به اثبات رسانده اند. البته خوشحالیم که رئیس جمهور منتخب مسائل اقتصادی و به ویژه حل معضل بیکاری را از اولویت های خود اعلام کرده است. معهذا رسیدن به هدف تک نرخی کردن بیکاری راهی بسیار دشوار و طولانی خواهد بود.
حال، ما شهروندان ایرانی باید چه کار کنیم؟ بدیهی است ضعف سیاستمداران را در یک کشور پویا همانند ایران فقط می توان با توانمندسازی جامعه جبران کرد و این امر در حوزه مبارزه با بیکاری نیز صادق است. نباید دست روی دست گذاشت و ناله کرد و از آن طرف هم نباید فقط به این فکر باشیم که به جوانان بیکار صدقه وار کمک کنیم و آنها را در حالت تعلیق در بیکاری و بلاتکلیفی رها کنیم.در این نوشته تلاش خواهم کرد مبحث کارآفرینی خُرد را به عنوان یک راهبرد شهروندی ارائه کرده و نشان دهم که هر یک از ما چه نقشی را در این راهبرد می توانیم ایفا کنیم.
کارآفرینی چیست؟
نیازی به این نیست که به دنبال تعریفی آکادمیک از کارآفرینی برویم و همین را بسنده می کنم که بگویم کارآفرینی به معنی شناسایی و بهره برداری از فرصت ها به منظور ایجاد ارزش افزوده در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. به زبان ساده تر، کارآفرینی اشتغال و ارزش افزوده ایجاد می کند و موجب پیدایش ثروت در جامعه می شود. کارآفرینی با ایجاد فرصتهای شغلی و تولید ثروت، می تواند در بهبود شرایط جامعه تاثیر به سزائی داشته باشد. البته در نگاه کلان اقتصادی، انتظار این است که صاحبان سرمایه های کلان و یا انسانهای خلاق و نو آور به کارآفرینان موفق تبدیل شوند و برای بقیه افراد جامعه شغل ایجاد کنند. البته این اتفاق تا حدودی در جامعه ما رخ می دهد و اگر قوانین دست و پا گیر دولتی، به ویژه ساختارهای انحصاری بازار و همچنین ناپایداری های سیاسی نبود، بخش خصوصی ایران می توانست حتی بیشتر از سطح کنونی شغل ایجاد کند (طبق آخرین آمار موجود 42% اشتغال کشور در واحدهای کوچک اقتصادی شکل می گیرد) . معهذا واقعیت این است که ایران در صورت بهبود شرایط کارآفرینی کلان باز هم به کارآفرینی خُرد نیازمند خواهد بود و ما بایستی به شکل گیری این پدیده کمک کنیم.

نقش خانواده و محله
اولین جامعه ای که ما در آن کارآفرینی را در سطح خرد فرا می گیریم، درون خانواده است. الگوی رفتاری خانواده می‌‌تواند با نگاهی نوآورانه به تک تک اعضاء خانواده بیاموزد که نباید همیشه فقط مصرف کرد، بلکه می توان تولید و کارآفرینی را نیز در چارچوب خانواده جا داد.در واقع خانواده های سنتی ایرانی همیشه در درون خود کارآفرینی داشتند – از فعالیت های کشاورزی تا تولید صنایع دستی و غیرو. البته حرکت جامعه ایرانی به سمت یک جامعه مصرفی مدرن بسیاری از الگوهای سنتی را در هم شکسته و امروزه ما بایستی از اول الگوهای رفتاری جدید بسازیم.
نقطه شروع ابتدایی نیز همینجاست. خانواده هایی که فرزندان چویای کار در درون خود دارند، بایستی از فرصت های درون خانواده آغاز کنند. فرزند بیکار می تواند به تولید آن فراورده ها و یا خدماتی بپردازد که در درون خانواده به آن نیاز است. از انجام کارهای تعمیری درون منزل (یا درون یک مجتمع مسکونی) تا تدریس خصوصی به دانش آموزان همسایه تا ارائه خدمات به اطرافیان خانواده و جامعه محلی. در این مسیر نباید اجازه دهیم که رودربایستی های اجتماعی مانع کارآفرینی خانواده شود. اگر فرزند ما توانایی ارائه خدمات (همانند خدمات آموزشی) به همسایگان را دارد، بایستی او را تشویق کرده و راه را برای او هموار کنیم.   
بدیهی است که برای اجرای موفق این کار بایستی ابتدا نیازهای موجود در جامعه محلی را شناسایی کرده و ارزیابی کنیم که آیا توانائی ارائه این خدمات را داریم یا خیر. در بسیاری از موارد راه اندازی یک سرویس و کار جدید خود ممکن است به سرمایه گذاری اولیه و یا گذراندن یک دوره حرفه ای نیازمند باشد که تامین منابع اولیه کارآفرینی خود چالشی است که در ادامه مطلب راه حل بالقوه ای را برای آن ارائه خواهم داد.
تقویت حس کارآفرینی
اتفاقی که هم اکنون در ایران می افتد، این است که اکثر جویندگان کار از دیگران در بازار پیروی می کنند. به عنوان مثال خریدن یک خودرو و مسافرکشی تبدیل شده است به فعالیت بسیاری از کارجویان شهری و حتی روستائی. البته رانندگی تاکسی یا آژانس بسیار مفید است، ولی همه کارجویان نمی توانند فقط در همین یک مسیر حرکت کنند. نتیجه اشباع این بازار نارضایتی رانندگان موجود تاکسی و همچنین نابسامانی این بخش خواهد بود.  
کارآفرین واقعی در بیشتر مواقع از دیگران پیروی نکرده و خود نوآوری می کند.  شناسایی فرصت های کارآفرینی نیازمند یک حس ویژه است که باید این حس را در خود تقویت کنیم.  این امر با طرح یک سری پرسش ها در مشاهدات روزمره خودمان شکل میگیرد. مهمترین پرسش هایی که در موج اول باید به آنها پرداخت عبارتند از سوال هایی همچون "آیا در محله و یا شهر ما نیازی وجود دارد که هم اکنون بر آورده نمی شود؟"، "آیا کالا و یا خدماتی وجود دارند که بتوان آنها را با قیمتی مناسبتر تولید و یا تهیه کرد؟"و یا "آیا خود من، اطرافیانم و محله ما مزیتی دارند که هم اکنون از آن استفاده نمی شود؟" 
پاسخ درست و تحلیلی به اینگونه پرسش ها، روزنه هایی را برای کارآفرینی باز می کند.  به عنوان مثال اگر محله ما فاقد یکی از خدماتی است که جامعه محلی به آن نیاز دارد (همانند خدمات رفاهی، آموزشی، بازرگانی و ...) آنگاه می توان به راه اندازی فعالیتی در این حوزه فکر کرد. در موج اول نباید از سختی کار ترسید و بایستی خلاء را شناسایی کرد. به عنوان مثال ممکن است به این نتیجه برسیم که محله ی ما به یک اینترنت کافه نیازمند است. از سوی دیگر ممکن است فرصتی کاری در چارچوب نمایندگی توزیع یک کالا (همانند توزیع شارژ تلفن همراه و ...) شکل گیرد. فراتر از آن در اطراف ما فرصتهای بسیاری در حوزه بازیافت مواد و یا تعمیر و استفاده دوباره از لوازم و تجهیزات سخت افزاری وجود دارد.   
بدیهی است که در نگاه اول دو مانع جدی بر سر راه کارآفرینی وجود دارد، یعنی تخصص و همچنین سرمایه مورد نیاز. ولی اگر بتوان با ابزار زیر جلو رفت، راه اندازی یک کافی نت و یا اخذ نمایندگی فروش یک کالا اصلا دور از ذهن نیست.
تامین سرمایه مورد نیاز
در کنار ایده اولیه، سرمایه مهمترین عامل در موفقیت کارآفرینی به شمار می آید. متاسفانه سازوکار بانکی در ایران به گونه ای شکل نگرفته است که بانکها به فرصتهای کارآفرینی خرد وام بدهند، ولی سه راه بالقوه دیگر وجود دارد:
1) ایجاد صندوق سرمایه گذاری محله
ارزیابی کشورهایی که در کارآفرینی خُرد موفق بوده اند نشان می دهد که پدیده "وام های خُرد" ((micro finance نقش مهمی در این فرایند داشته است. البته راه اندازی صندوق های وام خُرد خود نیز به ساختارهای حرفه ای نیازمند است، ولی در گام اول، هدف این خواهد بود که گروهی از معتمدین محله صندوقی را با سرمایه گذاری خود ساکنین محله تاسیس کنند که این صندوق به کارآفرینان جوان همان محله وام های خرد بپردازد. می دانم که ما عادت داریم که بلافاصله بگوئیم که این کار غیرممکن است، ولی باور دارم که می توان این کار را کرد و با راه اندازی چنین صندوقی راه را برای برخی از ایده های کارآفرینی هموار کرد. مهره کلیدی چنین ساختاری حضور یک یا چند فرد معتمد در محل است که مسئولیت این کار را به عهده بپذیرند. گام اساسی کارآفرین و یا خانواده او این است که آن فرد را به انجام این کار تشویق کرده و به خود و دیگر کارآفرینان محله کمک کنند.
2)ایجاد صندوق فامیل و دوستان
اگر فرض کنیم که تاسیس صندوق در سطح محله امکانپذیر نباشد، شاید بتوان به ایجاد یک صندوق با مشارکت فامیل و دوستان فکر کرد. البته در این صورت نیز به یک فرد معتمد نیاز خواهد بود. در این حالت می توان به این راهکار هم فکر کرد که سرمایه گذاری و مشارکت دوستان و فامیل فقط به یک پروژه محدود شده و آنها در سود پروژه شریک شوند.
3)جذب سرمایه گذار
راهکار سوم برای تامین منابع مالی اولیه، جذب سرمایه گذار است که پروژه را همراهی کند. بدیهی است که کارآفرین بایستی بتواند سرمایه گذار را قانع کرده و برای دغدغه های او که می خواهد ریسک کرده و در پروژه سرمایه گذاری کند، پاسخ داشته باشد. البته پیشنهاد می کنم که هیچگاه سرمایه مورد نیاز کارآفرینی را از طریق پول مضاربه ای تامین نکنید که خود می تواند موجب شکست پروژه شود (چرا که کارهای نو برای سودده شدن زمان می برند و بهره های بالای پول مضاربه ای کمر اینگونه پروژه ها را خواهد شکست). سرمایه گذار در یک پروژه جدید باید در آن پروژه مشارکت کند و باور داشته باشد که آن پروژه دارای پتانسیل درازمدت می باشد.

راهکار اجرائی
کار آفرینی در راه اندازی پروژه خود و تامین منابع مالی آن موفق است که تمام ابعاد کار را به دقت ارزیابی کرده باشد و بتواند به این پرسش ها به گونه ای قانع کننده پاسخ دهد: آیا برای این خدمات و یا کالا متقاضی وجود دارد (بازار محصول)؟ سرمایه مورد نیاز پروژه چه مقدار است و در چه مقطع زمانی به آن نیاز خواهد بود (عامل سرمایه)؟ پروژه به چه مجوزهایی نیاز دارد و آیا می توان آنها را گرفت؟ اجرائی کردن پروژه به چه نیروی کار و تخصصی نیازمند است (عامل نیروی کار)؟ پروژه در چه بازه زمانی به سوددهی می رسد (بازگشت سرمایه)؟ ریسکهای این کار چه هستند؟ ... بدیهی است که هر فرد جوانی توانایی پاسخ کارشناسانه به تمام این پرسش ها را ندارد، ولی مطمئن هستم که همه ما در اطراف خودمان انسانهایی را می شناسیم که می توانند در این فرایند به ما کمک کنند. از فارغ التحصیلان رشته مدیریت که شاید خود به دنبال ایده های کاری باشند تا مدیران و مشاورانی که در شبکه دوستان و فامیل هستند و می توانند به ما یاری برسانند. ما باید حتما از این نوع افراد کمک گرفته و با رویکردی حرفه ای آن چیزی را تهیه کنیم که در عالم مدیریت به آن می گویند  Business Plan.
با تدوین یک برنامه اجرائی خوب، کارآفرین هم سندی دارد که می تواند آن را در اختیار سرمایه گذار و یا شرکای خود بگذارد و هم برنامه ای که می تواند بر پایه آن پیشرفت کار خود را اندازه گیری کند. بدینترتیب شاید یکی از گام های اساسی نیروهای جوانی که به دنبال کارآفرینی هستند این باشد که با استفاده از منابع اینترنت و یا کلاسهای آموزشی خود را با مفاهیم اولیه مدیریتی و به ویژه تدوین برنامه اجرائی آشنا کنند.این نکته را هم بگویم که کارآفرینان موفق افرادی هستند قابل اعتماد، سخت کوش، پاسخگو و توانا در انجام کارهای گروهی. داشتن این ویژگی ها مسلما راه را برای کارآفرینی هموار خواهد کرد.

پایان سخن
کارآفرینی با ایجاد فرصتهای شغلی و تولید ثروت و بهبود شرایط اقتصادی، پیش‌زمینه‌ای اساسی برای ارتقای سطح اقتصادی و فرهنگی جامعه است. در حال حاضر نیروی انسانی جوان و جویای کار در کشورمان می تواند عامل مهمی برای توسعه کارآفرینی و به تبع آن توسعه اقتصادی و فرهنگی جامعه محسوب شود. اگر بتوانیم جامعه ای بسازیم که کارآفرینی خرد در آن حرف اول را بزند و نه داشتن زمین یا سرمایه هنگفت، آنگاه ویژگی هایی چون نوآوری و سختکوشی تبدیل به عنصرهای اصلی فرهنگ کسب و کار کشور می شوند. 
البته هم اکنون انگیزه اساسی ما برای ترویج کارآفرینی خرد یک نگاه آرمانی نیست بلکه یک نیاز جدی جامعه است.
امید است که دولت "تدبیر و امید" نیز به اهمیت کارآفرینی خرد پی برده و با سیاستهای خود آن را توسعه بدهد. مهمترین گام های دولت آتی در این مسیر بایستی در حوزه های رفع موانع ثبت و راه اندازی شرکتهای نوپا، اجرای سیاستهای تشویقی برای راه اندازی صندوق های وام های خرد، تاسیس بانک ویژه توسعه ی کارآفرینی و کسب و کارهای کوچک، آموزش کارآفرینی در مقاطع مختلف تحصیلی، توسعه ی فرهنگ کارآفرینی از طریق مستند سازی و انتشار تجربیات کارآفرینان ایرانی و ایجاد صندوق بیمه حمایت مالی و معنوی از کارآفرینان خواهد بود.  البته جامعه مدنی (به ویژه اتاق های بازرگانی) هم می تواند در خیلی از این حوزه های نقش ایفا کرده و کارآفرینی خرد را توسعه بخشند.
کلام آخر اینکه ایران وایر هم دو نقش در این مسیر ایفا خواهد کرد: اول اینکه با کمک گزراشهای شما تلاش خواهیم کرد که نمونه های موفق کارآفرینی خرد را در این سایت معرفی کنیم و سپس بزودی یک دوره آموزشی درباره تهیه برنامه اجرائی کارآفرینی ارائه خواهیم نمود.