فیس بوک و بازنشر خشونت

نفیسه یگانه

در یک روز معمولی که ذهن‌مان درگیر خوشی‌ها و ناخوشی‌های‌ زندگی است‌، به اینترنت وصل می‌شویم و در فیس بوک گردش می کنیم. تصاویری از قرمه سبزی،‌ گربه‌ خانگی،‌ گل‌های جام جهانی و عبارتی از کتاب جدید اقای نویسنده، شعر خانم شاعر و نقدی سینمایی نظرمان را جلب می‌کند. همان‌طور که سرخوشانه به این فکر می‌کنیم که نظرمان را درباره آن موضوع چطور بنویسیم و آن یکی عکس را به اشتراک بگذاریم،‌ به تصاویری از غزه برمی‌خوریم که به عریان‌ترین شکل درد و خون را ضبط کرده اند. پدری فرزند بی‌رمق‌اش را در اغوش گرفته، مادری بر بالین فرزند از دست رفته‌اش نشسته، و چند کودک با چشم‌های‌ خیره‌ نگاهت می‌کنند. این تصاویر را برخی از کاربران فارسی زبان فیس بوک بازنشر کرده اند. این تصاویر با هولناکی هرچه تمام، انسان را به‌یکباره مچاله می‌کند و نگاه‌مان که اغلب بر عکس‌های لطیف لایک می‌زند،‌ ناگهان از دردِ عریان، پُر می‌شود. مانند همه رخدادهای فیس بوکی، واکنش‌های متفاوتی نسبت به این موضوع وجود دارد. با‌دقت به صفحات فیس بوک نگاه کردم، و با تعدادی واکنش منفی مواجه شدم که این کار را بسیار نادرست می‌دانستند. برخی به منتشر کنندگان التماس می‌کردند که این کار را نکنند. دیگرانی فکر می‌کردند این اقدام را باید به فیس بوک گزارش داد تا جلوی آن را بگیرد. دسته‌ای دیگر از انتشار دهندگان می‌پرسیدند که از این کار چه هدفی دارند و آیا می‌خواهند مثلا وجدان‌های خوابیده را بیدار کنند؟ برخی هم کار ناشران این عکس‌ها را همردیف عاملان این فجایع می‌دانستند.

نویسنده‌ سرشناسی در صفحه فیس بوکش با انتقاد از این کار، به بخشی از رمان خودش اشاره می‌کند که به‌طور مستقیم از چگونگی بازجویی، شکنجه و زندان حرف نمی‌زند و با این مقایسه نتیجه می‌گیرد که باید به‌جای نمایش زخم و چرک و خون که حال بیننده را به‌هم می زند، از درد آن موضوع حرف بزنیم تا دیگران آن را حس‌ کنند زیرا زندگی این ‌‌آدم‌ها در شرایط وحشتناک،‌ به‌اندازه کافی دردناک است. فیلمساز کارکشته‌ای که خودش هم این تصاویر را بازنشر کرده و از این کار دفاع می‌کند، می‌گوید:‌ فیس بوک تنها به انتشار عکس طبیعت و گربه و گل و موسیقی اختصاص ندارد. آدم‌ها باید درباره این موضوع حرف بزنند و بی‌تفاوت از کنار آن نگذرند. داریوش برادری،‌ روانشناس، در واکنش به برخی از افراد که انتشار این تصاویر را ترویج خشونت می‌دانند، می‌گوید:‌ کشتن کودکان غزه چنان هولناک است که هیچ تصویری نمی‌تواند خشونت آن را به‌طور کامل بازتاب دهد، زیرا تصاویر، نمی‌توانند خشن‌تر از خود این واقعه باشند. او در توضیح علت واکنش‌های منفی نسبت به بازنشر این تصاویر می‌گوید: علت، عدم رویارویی با چیز هولناک و امر رخ‌دادهٔ هولناک است. زیرا جنگ وقتی به‌صورت خبر از تلویزیون پخش می‌شود، بیشتر یک شوی خبری است تا دیدار با چیز هولناک. به گفته آقای برادری، آن‌ها تصویر کودکان کشته‌شده را نمی‌‌خواهند ببینند چون خاطرشان آزرده می‌شود. به گفته آقای برادری، از منظر دیدار با "عنصر هولناک و فاجعه‌آمیز"،‌ اهمیت این تصاویر مشخص می‌شود و آن‌که به دیدن این تصاویر تن دهد،‌ همزمان باید از خود سوال کند که چگونه باید عمل کند و تا‌چه حد باید این تصاویر را نشان دهد که عنصر فاجعه‌آمیز،‌ به یک لذت خشن از فاجعه تبدیل نشود. "همچنین چنین عکس‌هایی باید کم و صاعقه‌وار باشند و اگر زیاد منتشر شوند،‌ می‌توانند ضد خویش عمل کرده و خشونت را تبلیغ کنند یا وسیله‌ای شوند برای برخی که از خشونت لذت می‌برند ".

رضا کاظم‌زاده، روانشناس، نیز درباره اثرات انتشار تصاویر خشونت‌‌امیز در رسانه‌های اجتماعی چنین می‌گوید: ضمن این‌که خبررسانی درباره فجایع انسانی مهم است اما انتشاردهندگان تصاویر مربوط به این وقایع باید از خود بپرسند از چه زاویه‌ای می‌خواهم مخاطبانم را تحریک و آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهم و با چه بخشی از مخاطبانم می‌خواهم گفت و گو کنم؟ خشونت وقی شکل عیان و تصویری داشته باشد بیشتر با ناخودآگاه افراد و ترس‌های عمیق‌شان در ارتباط با مرگ و مساله حیات و احساس امنیت مربوط می‌شود. تاثیر روی این بخش می‌تواند منجر به احساس خشم و نفرت شده و واکنش‌های آنی و لحظه‌ای و فکرنشده ایجاد کند. اما اگر به‌دنبال تاثیر عقلانی هستید که افراد به‌ فکر فرو روند و به موضوع بیاندیشند و قوای عقلانی خود را برای سبک سنگین کردن موضوع حفظ کنند، باید از تحریک احساسا‌ت‌ خودداری کرد. تحقیقات روانشناسی نشان داده که در معرض خشونت بودن از طریق مشاهده مداوم خشونت، ارتباط بین احساسات و افکار را در مغز افراد مختل می‌کند و با تاثیری که روی افراد دارد، امکان تعقل را کاهش می‌یابد. با توجه به این‌که خشونت امری مسری است، گسترش آن در شبکه‌هایی مانند فیس بوک که کارکردی صرفا خبری و اجتماعی ندارند و به بخشی از زندگی خصوصی و شخصی‌تر افراد هم مربوط می‌شود، بسیار بدتر است. به گفته این روانشناس،‌ فردی که در معرض چنین تصاویری از خشونت قرار می‌گیرد،‌ برای دفاع از سلامت روانی خود دو راه بیشتر ندارد: یا برای هر چیزی توجیهی پیدا می‌کند و با روش‌های متفاوت عقلانی کردن موضوع، مانع از این می‌شود که از نظر احساسی با اتفاق درگیر شود و یا اگر توان عقلانی‌کردن موضوع را نداشته باشد،‌ به لحاظ عاطفی با قضیه درگیر می‌شود. به محض این‌که فر به احساس همدردی و همانندسازی بپردازد،‌ به‌طور ناخودآگاه زندگی‌اش تحت تاثیر قرار گرفته و حتی می‌تواند باعث کاهش تحمل فرد در برابر مشکلات شود. در بعضی از افرادی که از نظر روانی توانایی مقابله با خشونت را ندارند،‌ ذهن برای دفاع از خود آستانه تحمل خشونت را بالا می برد و به تدریج نوعی بی‌حسی و بی‌دردی در روان فرد ایجاد می‌شود تا تعادل روحی‌ آنها حفظ شود. در نتیجه، هدف انتشاردهندگان خشونت تصویری برای برانگیختن حساسیت در افراد نسبت به یک موضوع و واداشتن آن‌ها به مخالفت با خشونت،‌ محقق نمی‌شود و حتی به روان افراد آسیب می زنند.

آقای کاظم‌زاده همچنین در واکنش به انتشار تصویری از اصغر فرهادی و نسرین ستوده، فیلمساز و وکیل ایرانی برای پایان دادن به کشتار،‌ می‌گوید: خشونت در هیچ شکلی نمی‌تواند وسیله‌ای برای مبارزه با خشونت باشد. بنابراین، چنین اقدامی از سوی این دو فرد که در جامعه‌ای مانند ایران رایج نیست،‌ فاصله‌گرفتن از فرهنگ نفرت و و دوری گزیدن از روشی است که سعی می‌کند حقیقتی را به عریان‌ترین شیوه نمایش دهد. شاید روش این دو نفر راه طولانی‌تری برای واکنش نشان دادن به یک موضوع باشد، اما راه کوتاه‌تری وجود ندارد. همچنین به نظر رضا معطریان، عکاس حرفه‌ای نسبت به این موضوع،‌ فیس بوک از قانون خاصی پیروی نمی‌کند پس حد و مرز خشونت هم در آن تعریف نشده است و هر فردی با نگاه شخصی خود می‌تواند درباره یک عکس قضاوت کند. به گفته او، در جوامع بحران‌زده‌ای مانند عراق، افغانستان و فلسطین،‌ این مرز بسیار به خط قرمز و وجدان بشر نزدیک است و کمتر کسی است که عکس‌های منتشر‌شده از این کشورها را ترویج خشونت نداند. این عکاس حرفه‌ای که سال‌هاست در این شغل فعالیت می‌کند،‌ همچنین می‌گوید: عکس‌های خشن تاثیر عمیقی بر بیننده ندارند و کارکردی مقطعی و زودگذر پیدا می‌کنند. شخصا معتقدم که عکاس برای نقد خشونت،‌ باید نگاهی هنرمندانه و به دور از حقیقت عریان داشته باشد. به گفته او،‌ انتشار این تصاویر درحالی‌که منتشرکننده آن نمی‌داند چه کسی،‌ با چه شرایطی و در چه سنی این تصاویر را می‌بیند،‌ کاری نادرست و غیراخلاقی است. تماشای بعضی از تصاویر برای گروه خاصی مناسب نیست و نشر و بازنشر عکس‌های فجیع می‌تواند این گروه خاص را با مشکلات جدی روبرو کند.