سفر سرباز هخامنشی از تخت جمشید تا خانه‌ای در کانادا

سرباز دو هزار و 500 ساله هخامنشی که روزگاری بر پلکان‌های سنگی در شهر «پارسه» یا «تخت‌جمشید» حکاکی شده بود، حالا پس از هزاران کیلومتر سفر و گذر از اقیانوس اطلس، روی کتاب‌خانه ساده‌ مردی در شهر «ادمونتون» کانادا جا خوش کرده است.

دو سال پیش، وقتی مقامات «موزه هنرهای زیبا» در شهر «مونترآل» برای پیدا کردن این سرباز هخامنشی و یک قطعه با ارزش دیگر جایزه کلان تعیین کردند، نمی‌دانستند مردی که سرانجام این شی باستانی در خانه‌اش پیدا می‌شود، آن را به قیمتی بسیار کم‌تر از ارزش میلیونی آن، تصاحب کرده است.

اما وقتی پس از دو سال و نیم تحقیق، افسران ویژه پلیس وارد آپارتمان «سایمون متکِ» ۳۳ ساله شدند، نیم تنه سرباز نیزه به دست هخامنشی را روی کتاب‌خانه‌ ساخت کارخانه‌ «ای ک آ» (IKEA) و در کنار یک سفینه پلاستیکی و عروسک‌های کوچک و ارزان قیمت حیوانات پیدا کردند.

سایمون، فرد متهم به خرید و نگه‌داری این شی با ارزش می‌گوید هرگز به ارزش واقعی این سرباز سنگی و دزدی بودن آن آگاه نبوده و آن را به قیمت تنها یک‌هزار و 400 دلار از همسایه یکی از دوستانش خریده است. اما برآورد مقامات موزه مونترآل و هم‌چنین گروه ویژه مبارزه با قاچاق و دزدی آثار عتیقه در کانادا آن است که این نقش برجسته ایران باستان، بیش از یک میلیون و 200 هزار دلار ارزش دارد و این تازه فقط ارزش مادی یکی از نقش برجسته‌های کوچک تخت جمشید است. ارزش تاریخی و فرهنگی آن و هم‌چنین خسارتی که به دلیل کنده شدنش از تخت جمشید به این مجموعه عظیم وارد شده است را شاید نتوان به راحتی تخمین زد؛ خسارتی که سبب می‌شود روز به روز این محوطه کم‌نظیر با فرسایش‌های بیش‌تری رو به رو شود و ارزش‌های ویژه خود را از دست بدهد.

ماجرا از یک روز پاییزی، در سپتامبر سال ۲۰۱۱ در موزه هنرهای زیبای شهر مونترآل شروع شد. در این روز، دو قطعه بسیار با ارزش اما کوچک به طرز مرموزی از موزه به سرقت رفتند و دزدان هیچ سرنخی از خود باقی نگذاشتند. قطعه اول، همین نقش برجسته سرباز هخامنشی بود و  قطعه دوم، یک مجسمه کوچک مرمری از دوران امپراتوری روم باستان.

پلیس حتی این فرضیه را نیز مطرح کرد که دزد می‌توانسته به راحتی آن‌ها را دور از چشم مراقبان موزه و دوربین‌های مدار بسته، داخل جیب خود گذاشته و خارج کرده باشد؛ فرضیه‌ای که پذیرفتن آن برای کارشناسان موزه مونترآل دشوار بود زیرا هر دوی این آثار روی سکو‌های محل نمایش خود محکم شده بودند.

اقدامات موزه مونترآل پس از دزدی

پس از مشخص شدن این دزدی، موزه مونترآل تصمیم گرفت برای مدتی خبر آن را به طور عمومی اعلام نکند تا تحقیقات پلیس کامل شود. اما در این فاصله، تصاویر اشیای به سرقت رفته در اختیار پلیس اینترپل، «شورای جهانی موزه‌ها» (ایکوم) و بسیاری از حراجی‌ها و موزه‌های دیگر گذاشته شد تا سارقان نتوانند به راحتی آن‌ها را در بازار به فروش برسانند.

پس از گذشت چند ماه از تحقیقات پلیس و به نتیجه نرسیدن آن، سرانجام در فوریه سال ۲۰۱۲ این سرقت اعلام و موزه نیز جایزه‌ای برای کسی که از محل عتیقه‌ها خبر داشت، تعیین کرد.

افزون بر جایزه موزه، پلیس «کبک» نیز مبلغ ۱۰ هزار دلار برای کسی که می‌توانست مظنون را در فیلم‌های دوربین مدار بسته موزه شناسایی کند، در نظر گرفت. این فیلم‌ها، تصاویر مردی را نشان می‌دادند که با کلاه بیس‌بال و شلوار جین، کیفی را بر دوش داشت که به اعتقاد پلیس، می‌توانست حاوی عتیقه‌های دزدیده شده باشد.

با وجود این اقدامات، تا ژانویه سال ۲۰۱۴ هیچ خبری از اشیای دزدیده شده به دست نیامد. در صبح روز ۲۲ ژانویه، پلیس وارد آپارتمان سایمون متک در طبقه چهاردهم شد و توانست نقش برجسته سرباز هخامنشی را آن‌جا بیابد. با این حال، هنوز خبری از شی دزدیده شده دوم نیست.

پلیس باز هم خبر پیدا شدن سرباز هخامنشی را تا نیمه دوم ماه فوریه اعلام نکرد. اکنون به گفته پلیس، برخی اطلاعات شهروندان، آن‌ها را به این آپارتمان راهنمایی کرده است اما اطلاعات کامل‌تری از این که دقیقا چگونه آن را یافته‌اند، منتشر نشده است.

پلیس در جریان یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد که فرد دستگیر شده سارق این اشیا نیست بلکه اتهام او، خرید اشیای دزدی به شکل غیرقانونی و نگه‎داری آن‌ها است؛ جرمی که به خاطر آن باید روز ۱۹ مارس در دادگاه حاضر شود.

او هم‌چنین با اتهام نگه‌داری مواد مخدر به قصد فروش نیز روبه‌رو شده است. سایمون متک در پاسخ این اتهام‌ها به سایت «سی بی سی» گفته است که هرگز نمی‌دانسته نقش برجسته سرباز هخامنشی اصل است بلکه فکر می‌کرده در حال خریدن یک کپی از مجسمه‌ای متعلق به «میان‌رودان» (بین‌النهرین) است.

به گفته مسوولان موزه هنرهای زیبای شهر مونترآل، نقش برجسته کوچک این سرباز هخامنشی، بخشی از گنجینه موزه برای چندین دهه بوده است. پرفسور «جان ام فوسی»، از موزه مونترآل به سایت «انجمن تحقیقات در مورد جرایم مرتبط با آثار هنری»(ARCA) گفته است مقامات موزه و به ویژه شخص او که مسوول بخشی بود که این آثار از آن‌جا به سرقت رفتند، از پیدا شدن سرباز هخامنشی بسیار خوشحال هستند.

این اثر، یکی از معدود آثار ایران باستان و دوران هخامنشی در موزه مونترآل بوده است که به گفته این باستان‌شناس، در شرایط بسیار خوبی قرار داشت و در طول سده‌ها، آسیب چندانی ندیده بود.

 فوسی تاکید کرده است موزه‌‌های زیادی، بخشی از آثار هخامنشی یا نقش‌ برجسته‌های تخت جمشید را در اختیار دارند که بیش‌تر آن‌ها در سده نوزدهم از ایران دزدیده شده‌‌اند. با این ‌حال، موزه شهر مونترآل در مورد این که سرباز هخامنشی چگونه از گنجینه این موزه سر درآورده و در اصل به کجا تعلق دارد، توضیحی نداده است.

سازمان میراث فرهنگی ایران و آثار مسروقه

اما گرچه موزه مونترآل می‌گوید این اثر باستانی از چند دهه پیش در تملک این موزه بوده است، مقامات سازمان میراث فرهنگی ایران در این مورد تردیدهایی مطرح کرده‌اند. یک کارشناس اداره کل موزه‌های سازمان میراث فرهنگی گفته است این نقش‌ برجسته دقیقا مشابه تصویر همان نقش‌ برجسته‌ای است که چند سال پیش در بریتانیا به مزایده گذاشته شد.

«خدیجه حسن‌زاده» که اکنون مسوول پی‌گیری این پرونده شده، به خبرگزاری ایسنا گفته است:« در اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی، هیچ اطلاعاتی در مورد نحوه خروج نقش برجسته این سرباز هخامنشی که در کانادا کشف شده است، وجود ندارد.»

 به گفته حسن‌زاده، تصویری که از این نقش برجسته در سایت‌ها منتشر شده، مشابه نقش برجسته‌ای است که چند سال پیش در یک حراجی در انگلستان به فروش رسید و ایران هنوز درگیر پی‌گیری‌های حقوقی آن ماجرا است.

سرباز مورد اشاره سازمان میراث فرهنگی، یک نقش برجسته هخامنشی از پلکان شرقی «کاخ آپادانا» در پارسه یا تخت جمشید بود که در سال ۱۳۸۶ خورشیدی در حراجی «کریستی» در انگلستان به فروش رسید. تلاش‌های ایران نیز نتوانست جلوی حراج این شی را بگیرد.

در آن زمان، ایران اعلام کرد حاضر نیست در حراجی شرکت کند و برای تصاحب این نقش برجسته که در اصل متعلق به ایران است، مبلغی بپردازد. این نقش برجسته بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ از محل اصلی خود در کاخ آپادانا کنده و سپس از ایران خارج شده است.

در سال ۱۳۵۰، سرباز هخامنشی را در حراجی «ساتبی»، یکی دیگر از حراجی‌های مشهور دنیا، یک زن فرانسوی خریداری کرد. 33 سال بعد، یعنی در سال 1384، مالک فرانسوی این عتیقه آن را برای فروش به حراجی کریستی در لندن منتقل کرد.

در این زمان، مقامات سازمان میراث فرهنگی ایران از ماجرا آگاه شدند و سعی کردند جلوی فروش آن را بگیرند. همان وقت، موضوع به دادگاهی در بریتانیا ارجاع شد و دادگاه به دلیل آن که شی در فرانسه نگه‌داری می‌شد، براساس قوانین این‌ کشور اعلام کرد چون 30 سال از زمان تصاحب آن می‌گذرد و در این مدت ادعایی در مورد مالکیت آن مطرح نشده، بنابراین مالک قانونی سرباز هخامنشی، همان زن فرانسوی است. ایران پیشنهاد مذاکره با مالک فرانسوی و پرداخت مبلغی کلان برای بازگرداندن این نقش برجسته به کشور را نپذیرفت.

به گفته مقامات سازمان میراث فرهنگی، این کار می‌توانست باعث رونق بازار خرید و فروش آثار عتیقه ایران شود و قاچاق آن‌ها را رونق بخشد. سرانجام، حراجی کریستی این سرباز را به قیمت ۵۸۰ هزار پوند به خریداری که مشخصات وی اعلام نشد، فروخت. با این‌حال، مشخص نیست سربازی که در حراجی کریستی فروخته شده است، دقیقا همان نقش برجسته‌ای باشد که در آپارتمان جوان کانادایی کشف شد.