نویسنده‌مهمان : آرش افشار
ب: بند و گوشواره (Verse and Refrain)
این ساخت دقیقا مانندِ ساختِ پیشین عمل می‌کند، یعنی بندها مانند هم تکرار می‌شوند اما کلمه یا جمله‌ای تکراری در انتهای هر بند می‌آید. این «گوشواره» معمولا حاوی عنوانِ آهنگ هم هست. ساختِ «بند و گوشواره» به‌نوعی زمینه‌سازِ شکلگیری پرطرفدارترین ساختِ ترانه یعنی «بند-ترجیع‌بند» است که در بخشِ بعد به آن خواهیم پرداخت. اما لازم است بگوییم تفاوتِ اصلی این دو ساخت در تفاوتِ ماهیت و کارکردِ «گوشواره» با «ترجیع‌بند» است که به آن اشاره‌ای کردیم. «گوشواره» یک جمله‌ی موسیقیایی در ادامه‌ی بند و از نظرِ محتوایی نوعی جمع‌بندی است اما «ترجیع‌بند»، بندی مستقل در موسیقی و نقطه‌ی اوجِ آهنگ، و به‌لحاظِ محتوایی جایگاهِ هدفِ کلام و پیامِ قطعه است. در این ساخت هر «بند و گوشواره» با حرفِ A مشخص می‌شود.
به‌عنوانِ نمونه به ترانهی محلی «مستُم مستُم» با ساختمانِ بند و گوشواره توجه کنید.
(A) بند: یک گلِ سایه‌چمن، سایه‌چمن، تازه شکفته، تازه شکفته
نه دستُم به‌ش میرسه، به‌ش میرسه، نه خُش می‌افته، نه خُش می‌افته گوشواره: «مستُم مستُم مستُم، تیغت بریده شستُم» (A) بند: بیا بریم قبله کوتی، قبله کوتی، قالی کنیم فرش، قالی کنیم فرش
بوریای سرخ و سفید، سرخ و سفید، منقلی پُر تَش، منقلی پُر تَش
گوشواره: «مستم مستم مستم، تیغت بریده شستم»
و...
اما این ساخت صرفن به چنین ترانه‌هایی محدود نمی‌شود. یکی از کاربردهای باقدمتِ ساختِ مُکرّر، ملودی‌سازی بر روی شعر است. در موسیقی امروزی ما می‌شود به آثارِ سهیل نفیسی اشاره کرد و خوانشِ او از اشعارِ نیمایی و سپید. در آلبوم‌های «ری‌را» و «چنگ و سرود» می‌توانید قطعاتِ متعددی را با این ساختار بشنوید. برای مثال قطعه‌ی «مهتاب» تک‌بند و قطعه‌ی «داروگ» نمونه‌ای از بند و گوشواره است.
۱. بند-ترجیع‌بند (AB)
ساختِ دوتایی (Binary) یا Verse-Chorus
بعدِ از دهه‌ی ۶۰ میلادی بیش‌ترین آثارِ مردم‌پسند در تمامِ دنیا با چنین ساختی عرضه شده‌اند. یک بند، بعد ترجیع‌بند و سپس تکرارِ دوباره‌ی این الگو. گاهی بندی بینِ بندِ اصلی و ترجیع‌بند قرار می‌گیرد که همان‌طور که اشاره شد به آن «پیش‌ترجیع» یا «سَکّو» می‌گوییم. در نمایشِ این ساختار بند با حرفِ A و ترجیع‌بند با حرفِ B مشخص می‌شود.
نمونه‌ی اول (بند-ترجیع‌بند) خالی زویا زاکاریان – سیاوش قمیشی
بند(A):
من، خالی از عاطفه و خشم
خالی از خویشی و غربت
گیج و مبهوت بینِ بودن و نبودن
عشق، آخرین همسفرِ من
مثلِ تو من‌و رها کرد
حالا دستام مونده و تنهایی من
ترجیع‌بند (B):
ای دریغ از من که بی‌خود مثلِ تو
گم شدم، گم شدم تو ظلمتِ تن
ای دریغ از تو که مثلِ عکسِ عشق
هنوزم داد می‌زنی تو آینه‌ی من
بند (A): وای، گریه‌مون هیچ، خنده‌مون هیچ
باخته و برنده‌مون هیچ
تنها آغوشِ تو مونده، غیر از اون هیچ
ای ، ای مثِ من تک و تنها
دستام‌و بگیر که عمر رفت
همه‌چی تویی، زمین و آسمون هیچ
ترجیع‌بند (B):
در تو می‌بینم ، همه بود و نبود
بیا پُر کن من‌و ای خورشیدِ دل‌سرد
بی تو می‌میرم ، مثلِ قلبِ چراغ
نور تو بودی، کی من‌و از تو جدا کرد
(همان‌طور که در این نمونه می‌بینید در مواردی ترجیع‌بند ملودی تکراری اما کلامِ متفاوت دارد، ترانهی « گل و تگرگ» از ایرجِ جنتی عطایی – سیاوش قمیشی نیز به همین شکل است. اما این‌شیوه از این‌بابت که اثرِ محتوایی ترجیع‌بند را کاهش می‌دهد و به‌خاطرسپاری آن را دشوار می‌کند، چندان قابلِ توصیه نیست و قطعن تکرارِ کلام در ترجیع‌بند تاثیرِ بیش‌تری خواهد داشت).
نمونه‌ی دوم (بند-ترجیع‌بند همراه با پیش‌ترجیع یا سَکّو)
(بند با حرفِ A، سَکّو با حرفِ B و ترجیع‌بند با حرفِ C مشخص می‌شود).
تا روزِ مبادا... شهیارِ قنبری – عبدی یمینی
بند(A):
پسِ پشتِ پنجره عادتِ مرگه
باغِ پاییزیِ ما مسلخِ برگه
واژه پوسیده، دلِ غزل گرفته
جایی که شبنمِ گل خودِ تگرگه
بند(A):
وقتی میرغضب خداوندِ زمینه
وقتی هر شب‌زده‌ای ستاره چینه
از تو خوندن از تو سر رفتن و موندن
عادت و حسرتِ دیرینه همینه
سَکّو(B):
با تو رفتن تا تهِ خواب پریا
با تو رقصیدن تا آخرِ صداها
چه شکوهی داره با تو، با تو رفتن
تا همیشه حتا تا روزِ مبادا
ترجیع‌بند(C): نورِ دیروز و هنوزم
ای چراغِ سایه‌سوزم
گـُر بگیر از شامِ بی‌ما
تا تهِ روز مبـــــادا...!
بند(A):
ای هوای تازه‌ی باغِ معلق
ای قدیمی مثلِ خوابِ دورِ زورق
همتی کن پای این طاقِ شکسته
دل‌دلی کن ای صدای خوبِ برحق
سَکّو(B): با تو رفتن تا تهِ خواب پریا
با تو رقصیدن تا آخرِ صداها
چه شکوهی داره با تو، با تو رفتن
تا همیشه حتا تا روزِ مبادا ترجیع‌بند(C): نورِ دیروز و هنوزم
ای چراغِ سایه‌سوزم
گـُر بگیر از شامِ بی‌ما
تا تهِ روز مبـــــادا...!
(اگر بخواهیم شیوه‌ی بسط‌یافتنِ این آهنگ بر پایه‌ی ساختمانِAB را نشان دهیم، باید چنین الگویی ترسیم کنیم: ABC. البته در این نمونه علاوه بر استفاده از پیش‌ترجیع یا سکو، بخشِ اولِ آهنگ نیز از دو بند (همسان) تشکیل‌شده که جز نامتقارن‌کردنِ دو بخشِ آهنگ تغییرِ عمده‌ای در ساختار ایجاد نمی‌کند.)
نمونه‌ی دوم (بند-ترجیع‌بند همراه با بندِ جایگزین) (بند با حرفِ A، بندِ جایگزین با حرفِ A’، سَکّو با حرفِ B و ترجیع‌بند با حرفِ C مشخص می‌شود).
سقوط
شهیار قنبری – فریبرز لاچینی
بند (A): وقتی که گل در نمی‌آد سواری این‌ور نمی‌آد کوه و بیابون چی‌چیه؟ وقتی که بارون نمی‌آد ابرِ زمستون نمیاد این همه ناودون چی چیه
سَکّو(B):
حالا تو دستِ بی‌صدا دشنه‌ی ما شعر و غزل قصه‌ی مرگِ عاطفه خوابای خوب بغل بغل انگار با هم غریبه‌ایم خوبی ما دشمنیه کاش من و تو می‌فهمیدیم اومدنی رفتنیه
ترجیع‌بند(C):
تقصیرِ این قصه‌ها بود تقصیرِ این دشمنا بود اونا اگه شب نبودن سپیده امروز با ما بود سپیده امروز با ما بود بند(A’): کسی حرف من‌و انگار نمی‌فهمه مرده، زنده، خواب و بیدار نمی‌فهمه کسی تنهاییم‌و از من نمی‌دزده دردِ ما رو در و دیوار نمی‌فهمه واسه‌ی تنهایی خودم دلم می‌سوزه قلبِ امروزی من خالی‌تر از دیروزه
سکّو(B):
سقوطِ من در خودمه سقوطِ ما مثل منه مرگِ روزای بچگی از روز به شب رسیدنه دشمنیا مصیبته سقوطِ ما مصیبته مرگِ صدا مصیبته مصیبته، حقیقته حقیقته، حقیقته
ترجیع‌بند (C):
تقصیرِ این قصه‌ها بود تقصیرِ این دشمنا بود اونا اگه شب نبودن سپیده امروز با ما بود سپیده امروز با ما بود
(می‌بینیم که در این ساخت، بندِ دوم عینن تکرارِ بندِ اول نیست و تغییراتی در آن داده شده اما این تغییرات دراندازه‌ی نیست که آن را بخشی مجزا (مثلن پُل یا بندی تازه و مستقل) به‌حساب بیاوریم. این مورد را با حرفِ A’ نشان می‌دهیم و در نتیجه الگوی این قطعه به این‌صورت نمایش داده می‌شود: ABA’B).
نمونه‌ی پنجم (ترکیبِ جُفتیAABB)
(باید توجه کنید که در نمایشِ این ساخت، برای «بند و ترجیع‌بندِ» اول از حرفِ A و برای «بند و ترجیع‌بندِ» دوم از حرفِ B استفاده می‌شود. درواقع مانندِ الگوهای قبلی واحدِ ما بند نیست بلکه یک «بند و ترجیع‌بند» است.)
«نماز» شهیار قنبری – اسفندیار منفردزاده
(A) بند:
تنِ تو ظهرِ تابستون‌و به یادم میاره
رنگِ چشمای تو بارون‌و به یادم میاره
وقتی نیستی زندگیم فرقی با زندون نداره
قهرِ تو تلخی زندون‌و به یادم می‌آره
ترجیع‌بند:
من نمازم تورو هرروز دیدنه
از لبت دوسِت دارم شنیدنه
(A) بند:
تو مثِ وسوسه‌ی شکارِ یک شاپرکی
تو مثِ شوقِ رها‌کردنِ یک بادبادکی
تو همیشه مثِ یک قصه پُر از حادثه‌ای
تو مثِ شادی خواب‌کردنِ یک عروسکی
ترجیع‌بند:
من نمازم تورو هرروز دیدنه
از لبت دوسِت دارم شنیدنه
(B) بند:
تو قشنگی مثِ شِکلایی که ابرا می‌سازن
گلای اطلسی از دیدنِ تو رنگ می‌بازن
اگه مردای تو قصه بدونن که این‌جایی
برای بردنِ تو با اسبِ بالدار می‌تازن
ترجیع‌بند: من نمازم تورو هرروز دیدنه
از لبت دوسِت دارم شنیدنه
(B) بند:
تو بزرگی مثِ اون لحظه که بارون می‌زنه
تو همون خونی که هرلحظه تورگ‌های منه
تو مثِ خوابِ گلِ سرخی، لطیفی مثِ خاک
من همونم که اگه بی تو باشه جون میکنه
ترجیع‌بند:
من نمازم تورو هرروز دیدنه
از لبت دوسِت دارم شنیدنه
(در این الگو بندهای اول و دوم و بندهای سوم و چهارم مشابهِ یک‌دیگر هستند و آن را به‌صورتِ AABB نشان می‌دهیم. همین ساخت به‌صورتِ یک درمیان هم استفاده می‌شود، مثلِ ترانهی «جمعه» اثرِ شهیار قنبری – اسفندیار منفردزاده که در آن بندهای اول و سوم و دوم و چهارم همسان هستند که آن را Double Binary یا دوتایی مضاغف می‌گویند و به‌صورت ABAB نشان داده می‌شود:
Aتوی قابِ خیسِ این پنجره‌ها...
B نفسم در نمی‌آد، جمعه‌ها سر نمی‌آد...
A عمرِ جمعه به هزار سال میرسه...
B جمعه وقتِ رفتنه، موسمِ دل‌کندنه...
شکل‌های کوتاه‌شده‌ی این ترکیب یعنی AAB و ABB نیز در ترانه‌های ایرانی استفاده‌ی گسترده‌ای دارد.
( برای جلو‌گیری از سردرگمی باز هم تاکید می‌کنیم که در این‌جا A و B نشان‌گرِ یک «بند وترجیع‌بند» هستند نه یک بندِ تنها).
۱. بند-ترجیع‌بند + پُل (AABA)
ساختِ سه‌گانه (Ternary)
این ساخت که «ساختِ راک‌اندرول» یا «فرمِ بیتل‌ها» هم نامیده می‌شود، دومین ساختِ پُرتولید و پُرمخاطب در جهان است. بسیاری از ترانه‌های آشنای ایرانی (به‌خصوص پس از شکلگیری ترانهی نوین) در این ساخت نوشته شده‌اند. پُل معمولا در بخشِ سومِ آهنگ وارد می‌شود؛ یعنی بعد از یک بند-ترجیع‌بند و تکرارِ آن. اگر نگاهی به ساختمانِ ترانه‌های موفق و مشهور یا به‌اصطلاح «هیت» در جهانِ امروز داشته‌باشید، شاید بیش از همه با همین ساخت روبه‌رو شوید.
(در نظر داشته‌باشید که در این الگو هم A به بندِ واحد اشاره ندارد و «بند وترجیع‌بند» را نشان می‌دهد).
نمونه‌ی اول: حرف شهیار قنبری – واروژان
(A) بند:
اگه سبزم، اگه جنگل اگه ماهی، اگه دریا اگه اسمم همه‌جا هست روی لب‌ها تو کتابا اگه رودم، رودِ گنگ‌ام مثِ مریم اگه پاک اگه نوری به صلیب‌ام اگه گنجی زیر خاک
ترجیع‌بند:
واسه تو قدِ یه برگم پیشِ تو راضی به مرگم
(A) بند:
اگه پاکم مثِ معبد اگه عاشق مثِ هندو مثِ بندر واسه قایق واسه قایق مثِ پارو اگه عکسِ چهل‌ستون‌ام اگه شهری بی‌حصار واسه آرش تیرِ آخر واسه جاده یه سوار ترجیع‌بند:
واسه تو قد یه برگم پیش تو راضی به مرگم
(B) پُل:
اگه قیمتی ترین سنگِ زمین‌ام توی تابستون دستای تو برف‌ام اگه حرفای قشنگِ هر کتاب‌ام برای اسمِ تو چندتا دونه حرف‌ام اگه سِیل‌ام پیشِ تو قدِ یه قطره اگه کوه‌ام پیشِ تو قدِ یه سوزن اگه تن‌پوشِ بلندِ هر درخت‌ام پیشِ تو اندازه‌ی دگمه‌ی پیرهن
ترجیع‌بند:
واسه تو قد یه برگم پیش تو راضی به مرگم
(A) بند:
اگه تلخی مثِ نفرین اگه تندی مثِ رگبار اگه زخمی، زخمِ کهنه بغضِ یک در رو به دیوار اگه جامِ شوکرانی تو عزیزی مثِ آب اگه ترسی، اگه وحشت مثِ مردن توی خواب
ترجیع‌بند:
واسه تو قد یه برگم پیشِ تو راضی به مرگم
(ترانهی «عطرِ تو» اثرِ شهیار قنبری – فرید زولاند نمونه‌ی قابلِ اشاره‌ی دیگری از این ساخت است که البته کلام بندِ چهارمِ آن، تکرارِ کاملِ بندِ دوم است).
نمونه‌ی دوم: دریایی ایرج جنتی عطایی – واروژان
(A) بند:
کمکم کن، کمکم کن، نذار این‌جا بمونم تا بپوسم
کمکم کن، کمکم کن، نذار این‌جا لبِ مرگ‌و ببوسم
کمکم کن، کمکم کن، عشقِ نفرینی بی‌پروایی می‌خواد
ماهیِ چشمه‌ی کهنه هوای تازه‌ی دریایی می‌خواد
ترجیع‌بند:
دلِ من دریاییه، چشمه زندونه برام
چکه چکه‌های آب مرثیه‌خونه برام
تو رگام به جای خون شعر سرخِ رفتنه
تن به موندن نمی‌دم، موندنم مرگِ منه
(B) پُل:
عاشقم مثلِ مسافر عاشقم، عاشقِ رسیدنِ به انتها
عاشقِ بوی غریبانه‌ی کوچ، تو سپیده‌ی غریبِ جاده‌ها
من پر از وسوسه‌های رفتنم، رفتن و رسیدن و تازه‌شدن
توی یک سپیده‌ی طوسیِ سرد، مسخِ یک عشقِ پرآوازه شدن
(A) بند:
کمکم کن، کمکم کن، نذار این گم‌شده از پا دربیاد
کمکم کن، کمکم کن، خرمنِ رخوتِ من شعله می‌خواد
کمکم کن، کمکم کن، من و تو باید به فردا برسیم
چشمه کوچیکه برامون، ما باید بریم به دریا برسیم
ترجیع‌بند:
دلِ ما دریاییه، چشمه زندون‌مونه
چکه چکه‌های آب مرثیه‌خون‌مونه
تو رگِ بودنِ ما شعرِ سرخِ رفتنه
کمکم کن که دیگه وقتِ راهی‌شدنه
(در تعدادِ زیادی از ترانه‌های ایرانی از جمله همین مورد، «پُل» در بخشِ دوم می‌آید و بخشِ سوم تکرارِ بخشِ اول است. درواقع این ساخت نسبت به استانداردِ AABA یک بند کم‌تر دارد و الگوی آن را می‌شود به این شکل نشان داد: ABA).
هرچند ساخت‌های ترانه به این موارد محدود نمی‌شود اما اکثریتِ قریب به اتفاقِ ترانه‌های موسیقی مردمی را می‌توان در این الگوها ترسیم کرد. در ضمن، این ساخت‌ها را نباید مطلق و کاملن بسته دید و همان‌طور که در توضیحِ نمونه‌ها اشاره شد، این الگوها منعطف بوده و با بسط یا تغییر در آن‌ها، بدون برهم‌زدنِ شاکله‌ی ترانه می‌توان دست به نوآوری زد و مطابق با ویژگی‌های کلام و موسیقی، فرم‌هایی تازه ایجاد کرد. همین‌طور می‌توان از ساخت‌های پویا و متنوع (Variational) استفاده کرد که هرچند مانندِ ساخت‌های ذکرشده دارای بخش‌بندی (Sectional) هستند و برپایه‌ی فرم‌های رایج شکل گرفته‌اند اما کم‌تر به تکرار پایبند بوده و بر مبنای گسترشِ تِم شکل می‌گیرند.
در پایانِ این بحث، نمونه‌هایی را بررسی می‌کنیم که با تغییر در ساخت‌های استاندارد، ساخت‌های تازه و متفاوتی ایجاد کرده‌اند.
نمونه‌ی اول (AABAB): چشمِ من اردلان سرفراز – حسن شماعی‌زاده
بند: چشمِ من بیا من‌و یاری بکن گونه‌هام خشکیده شد کاری بکن غیرِ گریه مگه کاری میشه کرد کاری از ما نمی‌آد، زاری بکن ترجیع‌بند: اون‌که رفته دیگه هیچ‌وقت نمی‌آد تا قیامت دلِ من گریه می‌خواد بند: هرچی دریا رو زمین داره خدا با تمومِ ابرای آسمونا کاشکی می‌داد همه رو به چشمِ من تا چشام به حالِ من گریه کنن
ترجیع‌بند: اون‌که رفته دیگه هیچ‌وقت نمی‌آد تا قیامت دلِ من گریه می‌خواد پُل:
قصه‌ی گذشته‌های خوبِ من
خیلی زود مثِ یه خواب تموم شدن
حالا باید سر رو زانوم بذارم
تا قیامت اشکِ حسرت ببارم
دلِ هیشکی مثِ من غم نداره
مثِ من غربت و ماتم نداره
حالا که گریه دوای دردمه
چرا چشمام اشکش‌و کم می‌آره
بند:
خورشیدِ روشنِ ما رو دزدیدن
زیرِ اون ابرای سنگین کشیدن
همه‌جا رنگِ سیاه ماتمه
فرصتِ موندن‌مون خیلی کمه
ترجیع‌بند: اون‌که رفته دیگه هیچ‌وقت نمیاد
تا قیامت دلِ من گریه می‌خواد
پُل: سرنوشت چشاش کوره، نمی‌بینه
زخم خنجرش می‌مونه تو سینه
لبِ بسته، سینه‌ی غرقِ به خون
قصه‌ی موندنِ آدم همینه
ترجیع‌بند: اون‌که رفته دیگه هیچ‌وقت نمیاد
تا قیامت دلِ من گریه می‌خواد
(این ترانه الگویی نزدیک به AABA دارد؛ یعنی بند-ترجیع‌بند (A) دوبار تکرار می‌شود و به پُل (B) می‌رسیم. اما پُل دوبخشی و دوبرابرِ بندهاست. بعد از پُل دوباره به A برمی‌گردیم و طبقِ استانداردِ AABA قطعه باید تمام شود. اما یک‌بار دیگر با پُل (B) مواجه می‌شویم. البته این‌بار فقط بخشِ دومِ آن را می‌شنویم و آهنگ با تکرار ترجیع‌بند تمام می‌شود).
نمونه‌ی دوم (ABCBACB) مخلوق منصور تهرانی – حسن شماعی‌زاده
بند:
داغِ یک عشقِ قدیم‌و اومدی تازه کردی شهر خاموشِ دلم رو تو پرآوازه کردی آتشِ این عشقِ کهنه دیگه خاکستری بود اومدی وقتی تو سینه نفس آخری بود
ترجیع‌بند: به عشقِ تو زنده بودم من‌و کشتی، دوباره زنده کردی دوسِت داشتم، دوسَم داشتی من‌و کُشتی، دوباره زنده کردی
نیم‌بند: تا تویی تنها بهانه واسه زنده بودنم من به غیر از خوبی تو مگه حرفی می‌زنم بند: عشقت به من داد عمرِ دوباره معجزه با تو فرقی نداره تو خالقِ من بعد از خدایی در خلوتِ من تنها صدایی ترجیع‌بند: به عشقِ تو زنده بودم من‌و کشتی، دوباره زنده کردی دوسِت داشتم، دوسَم داشتی من‌و کُشتی، دوباره زنده کردی
بند: رفته بود هر چی که داشتیم دیگه از خاطرِ من کهنه شد اسم قشنگت میونِ دفترِ من من فراموش کرده بودم همه روزای خوب‌و اومدی آفتابی کردی تنِ سردِ غروب‌و بند: عشقت به من داد عمرِ دوباره معجزه با تو فرقی نداره تو خالقِ من بعد از خدایی در خلوتِ من تنها صدایی ترجیع‌بند: به عشقِ تو زنده بودم من‌و کشتی، دوباره زنده کردی دوسِت داشتم، دوسَم داشتی من‌و کشتی، دوباره زنده کردی
(در این ترانه ابتدا یک بند (A) و ترجیع‌بند (B) می‌شنویم، در بخشِ بعد یک بندِ تازه که نیم‌بندی هم به ابتدای آن اضافه شده (C) و بعد دوباره ترجیع‌بند (B). اما بخشِ سوم ترکیبِ چیزهایی‌ست که تابه‌حال شنیده‌ایم: بندِ اول (A) تکرار می‌شود، بعد از آن بندِ دوم (C) و باز به‌ترجیع‌بند(B) می‌رسیم).
نمونه‌ی چهارم (ABCB’CB’) هزار و یک شب اردلان سرفراز – فرید زولاند
بند:
اگرچه جای دل دریای خون در سینه دارم ولی در عشقِ تو دریایی از دل کم می‌آرم اگرچه روبه‌رویی مثِ آیینه با من ولی چشمام بَسَم نیست برای سیردیدن ترجیع‌بند: نه یک دل، نه هزار دل، همه دل‌های عالم همه دل‌ها رو می‌خوام که عاشقِ تو باشم بند: تویی عاشق تر از عشق، تویی شعرِ مُجسّم تو باغِ قصه از تو سحر گل‌کرده شبنم تو چشمات خوابِ مخمل، شرابِ نابِ شیراز هزار مِیخونه آواز، هزار و یک شبِ راز ترجیع‌بند: می‌خوام تو رو ببینم، نه یک بار، نه صد بار، به تعدادِ نفس‌هام برای دیدنِ تو نه یک چشم، نه صد چشم، همه چشما رو می‌خوام بند:
تو رو باید مثِ گل نوازش کرد و بویید با هرچی چشم تو دنیاست فقط باید تو رو دید تو رو باید مثِ ماه رو قله‌ها نگا کرد با هرچی لب تو دنیاست تو رو باید صدا کرد ترجیع‌بند: می‌خوام تو رو ببینم، نه یک بار، نه صد بار، به تعدادِ نفس‌هام برای دیدنِ تو نه یک چشم، نه صد چشم، همه چشما رو می‌خوام
(در ابتدای این ترانه بندی را می‌شنویم که دیگر تکرار نمی‌شود و در بندهای بعد با مشابهِ آن روبه‌روییم. اما نکته‌ی جالب این‌جاست که در بخشِ دوم برای ترجیع‌بند هم جایگزین معرفی می‌شود. بخشِ سوم تکرارِ همین بخش است).
نمونه‌ی پنجم (ABCD) :
سقف ایرج جنتی عطایی– اسفندیار منفردزاده
بند: تو فکرِ یک سقف‌ام، یک سقفِ بی‌روزن یک سقفِ پابرجا، محکم‌تر از آهن سقفی که تن‌پوشِ هراس ما باشه تو سردی شب‌ها لباسِ ما باشه بند: سقفی اندازه‌ی قلب من و تو واسه لمسِ تپش دل‌واپسی برای شرمِ لطیف آینه‌ها واسه پیچیدنِ بوی اطلسی
سکّو: زیرِ این سقف با تو از گل، از شب و ستاره می‌گم از تو و از خواستنِ تو، می‌گم و دوباره می‌گم زندگی‌م‌و زیرِ این سقف با تو اندازه می‌گیرم گُم می‌شم تو معنیِ تو، معنی تازه می‌گیرم ترجیع‌بند: سقف‌مون، افسوس و افسوس، تن ابر آسمونه یه افق، یه بی‌نهایت، کم‌ترین فاصله‌مونه
بند: تو فکر یک سقف‌ام، یک سقفِ رویایی سقفی برای ما، حتا مقوایی تو فکرِ یک سقف‌ام، یک سقفِ بی‌روزن سقفی برای عشق، برای تو با من!
بند: سقفی اندازه‌ی قلب من و تو واسه لمس تپش دل‌واپسی برای شرمِ لطیف آینه‌ها واسه پیچیدن بوی اطلسی سَکّو: زیر این سقف، اگه باشه، می‌پیچه عطر تن تو لُختیِ پنجره‌هاش‌و می‌پوشونه پیرهنِ تو زیرِ این سقف خوبه عطرِ خودفراموشی بپاشیم آخرِ قصه بخوابیم، اولِ ترانه پاشیم ترجیع‌بند: سقف‌مون، افسوس و افسوس، تن ابر آسمونه یه افق، یه بی‌نهایت، کم‌ترین فاصله‌مونه
(در هر بخش از این ترانه با چند بندِ متفاوت مواجه هستیم. علاوه بر دو بندِ ناهمسان، سَکّو هم اضافه شده و عملا هر بخش شاملِ چهار بندِ متفاوت می‌شود. درنتیجه با بخش‌هایی طولانی اما متنوع مواجه هستیم که در ساختِ «دوبند-سَکّو-ترجیع‌بند» ارائه شده‌است).
نمونه‌ی ششم (ABCDEC) گلِ گلدون فرهاد شیبانی – فریبرز لاچینی
بند: گلِ گلدون من شکسته در باد تــو بیا تا دلم نکرده فریاد گلِ شب‌بو دیگه شب بو نمی‌ده کی گلِ شب‌بو رو از شاخه چیده
بند: گوشه‌ی آسمون، پلِ رنگین‌کمون من مثِ تاریکی، تـو مثِ مهتاب اگه باد از سرِ زلفِ تو نگذره من می‌رم گم می‌شم تو جنگلِ خواب
ترجیع‌بند: گلِ گلدون من، ماهِ ایوون من از تو تنها شدم چو ماهی از آب گلِ هر آرزو رفته از رنگ و بو من شدم رودخونه دلم یه مرداب بند:
آسمون آبی میشه اما گلِ‌خورشید، رو شاخه‌های بید دلش می‌گیره دره مهتابی می‌شـه اما گلِ مهتــاب، از برکه‌های آب بالا نمی‌ره
بند: تو که دست تکون می‌دی به ستاره جون می‌دی می‌شکفه گل از گلِ باغ وقتی چشمات هم می‌آد دو ستــاره کــم می‌آد می‌سوزه شقایق از داغ
ترجیع‌بند:
گلِ گلدون من، ماهِ ایوونِ من از تو تنها شدم چو ماهی از آب گلِ هر آرزو رفته از رنگ و بو من شدم رودخونه دلم یه مرداب
(در هر بخش از این ترانه دو بند با کلام و ملودی مستقل وجود دارد که در نهایت به یک ترجیع‌بند می‌رسد. درواقع جز ترجیع‌بند با هیچ بندِ تکراری مواجه نیستیم و درطولِ آهنگ چهار بندِ متفاوت را همراهِ ترجیع‌بند -مجموعن 5 بندِ مجزا_ می‌شنویم.)
پی‌‌نوشت: این مطلب در دو جلسه‌ی نخستِ «کارگاه آزاد ترانه» که دوره‌ی اول آن با عنوان «دوره‌ی مقدماتی ترانه‌سازی و ترانه‌سرایی» در کانون ادبیات ایران در جریان است، ارائه شده است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر