توافق هسته‌ای؛ تحرک تازه برای رشد علمی ايران

شاهين روحانی فيزيکدان و رئیس فعلی انجمن فیزيک ايران سه ماه پيش از توافق هسته‌ای به نشريه ساينتيفيک امريکن گفته بود آنچه توافق بر اساس آن صورت می‌گيرد و نيز وضعيت زيرساخت‌های سايت فردو می‌تواند مبنای سنجش آينده علمی ايران باشد. در همان روزی که توافق ميان ايران و کشورهای ۵+۱ امضا شد نشريه ساينس در مقاله‌ای به قلم ريچارد استون از باز شدن درها برای همکاری‌های علمی ميان ايران و کشورهای جهان در زمينه‌هايی نظير گداخت، ستاره شناسی و درمان سرطان با استفاده از راديوايزوتوپ‌ها نوشت.

آمارهای ISI نشان می‌دهند از سال ۱۹۷۵ تا ۲۰۱۰ تعداد مقالات محققان ايرانی فقط در رشته شيمی نزديک به ۱۷ هزار عنوان بوده در حالی که تعداد مقالات منتشر شده در همین دوره در رشته اقتصاد به ۱۵۶ عنوان می‌رسيده. اين در حالی‌ست که بودجه‌های تحقيقاتی در سال‌های پس از انقلاب در ايران در بيشترين مقدار به ‍پنج دهم درصد توليد ناخالص ملی می‌رسيده؛ اين عدد چيزی نزديک به دو و نيم برابر کمتر از بودجه تحقيقاتی بسياری از کشورهای صنعتی جهان است.

پس از دو دوره رشد متوسط علمی در ايران يکی از درخشان‌ترين دوره‌های رشد سريع علمی ايران در فاصله سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۸ ميلادی رخ داده است. تعداد مقالاتی که در اين ۱۲ سال توسط محققان ايرانی در رشته‌های مختلف منتشر شده از۷۳۶ به ۱۳۲۳۸ عنوان افزايش پيدا کرده و با همين رشد جهشی جايگاه علمی ايران در ميان کشورهای جهان به رتبه ۳۱ رسيد. سهم بزرگی از این جهش علمی مربوط به رشته‌های علوم پايه نظير فيزيک، شيمی، رياضی و زيست شناسی‌ست که فارغ‌التحصیلان آن‌‌ها بسهولت در دانشگاه‌های معتبر جهان پذيرفته می‌شوند.

بر اساس گزارش‌های آژانس بين‌المللی انرژی اتمی به جز اورانيوم غنی شده در سايت فردو تجهيزات فنی اين سايت قادر به توليد موليبدينيوم ۹۹ نيز هستند. کاربرد اين ايزوتوپ در پزشکی هسته‌ای‌ست و آنطور که رووديگر ووس مدير مرکز شتابدهنده CERN به نشريه ساينتيفيک امريکن گفته توليد اين ايزوتوپ می‌تواند کمبود آن را برای کشورهای ديگر نيز جبران کند.

ارنست مونيز، وزير انرژی امريکا، نيز گفته است با تغييرات در سايت فردو اين مرکز می‌تواند ميزبان تجهيزات شتابگر ذرات باشد. استقرار اين تجهيزات که برای مطالعه ساختمان مولکولی و تغییرات شکل و ترکیبات سلولی در هنگام واکنش های شیمیایی از آن استفاده می‌شود در بيش از دو دهه گذشته باعث درگرفتن رقابتی شديدی ميان فيزيکدانان ايرانی و محققان کشورهای منطقه شده بود اما تا پيش از اين امکان دريافت کمک‌های فنی برای استقرار شتابگر سینکروترون برای ايران وجود نداشت. تلاش‌های فيزيکدانان ايرانی برای جلب نظر موافق شورای سزامی (SESAME) که در دو دهه گذشته وعده واگذاری تجهيزات شتابگر به ايران را داده بود به نتيجه نرسيد و اين شورا از ميان کشورهای منطقه اردن را برای نصب شتابگر انتخاب کرد. ايجاد مراوده علمی ميان کشورهای عربی و اسرائيل يکی از دلايل انتخاب اردن در مقابل ايران بود.

رضا منصوری، فيزيکدان برجسته ايرانی که در گفتگوهای ميان ايران و شورای سزامی نقش پررنگی داشت به نشريه نيچر گفته است که فيزيکدان‌های ايران به حسن روحانی پيشنهاد خواهند کرد که با تغيير کاربری فردو تجهيزاتی نظير آشکارسازهای نوترينويی در اين سايت نصب شوند.

شناخت جهانی از محققان ايرانی بخصوص در زمينه فيزيک باعث شده تا توافق ايران با کشورهای 1+ ۵ به جامعه علمی ايران تحرک تازه‌ای ببخشد. يکی دستاوردهای اين توافق انتظار برای افزايش طرح‌های مشترک ميان محققان ايرانی و همتايان‌شان در کشورهای اروپايی‌ست. پاتريک فاسناخت که رابط علمی ايران با مرکز شتابدهنده CERN است از علاقمندی طرفين برای آغاز برنامه‌های تحقيقاتی مشترک خبر داده و گفته است طرح‌هايی وجود دارد که بدون عملی شدن توافق امکان اجرايی نداشتند اما حالا می‌توان به انجام آن‌ها اميدوار بود.

برای تغيير کاربری سايت فردو از يک مجموعه غنی سازی به يک مرکز فيزيک و فن‌آوری کمک‌های فنی روسيه نيز مورد توافق قرار گرفته است که بر اساس آن آبشارهای سانتريفيوژی برای غنی سازی اورانيوم به يک آزمايشگاه پيشرفته شتابدهنده خطی تغيير خواهند کرد. چنين آزمايشگاهی برای انجام طرح‌هايی در زمينه فيزيک ستاره‌شناسی و فيزيک اتمی اختصاص خواهد يافت.    

رابرت راسنر، مدير سابق آزمايشگاه ملی آرگون در امريکا پس از امضای توافق به نشريه ساينس گفته است که روزهای تاريک گذشته را بايد فراموش کنيم. دانشمندان و مهندسان ايرانی از جمله شناخته‌ شده‌ترين افراد در زمينه کاری خودشان در جهان هستند و همين باعث شده بسياری از محققان امريکايی علاقمند باشند طرح‌های مشترک علمی با آن‌ها داشته باشند.

عليرغم رشد علمی ايران در دو دهه گذشته، تحريم‌های اقتصادی منجر به کاهش يا عدم دسترسی محققان ايرانی به منابع علمی از جمله نشريات تخصصی شد. وارن پيکت، فيزيکدان امريکايی در دانشگاه کاليفرنيا به نشريه نيچر گفته است که در دوران تحريم‌ها برای بعضی از همکاران ايرانی‌اش نشريات مورد نظرشان را می‌خريده و يک بار هم برای ديدارشان به ايران سفر کرده. او می‌گويد "وقتی به همکارانم در دانشگاه کاليفرنيا گفتم که برای سفر به ايران آماده می‌شوم چشم‌های بعضی از آن‌ها گرد شده بود. به من گفتند چرا آنجا؟ حالا می‌گويم برگرداندن يک کشور ۷۵ ميليون نفری به جامعه جهانی اتفاق بزرگی‌ست ".