آیینی که به دیوار قیمت ها بالا می رود

 مینا بلوری، شهروند خبرنگار، کرج 

روی دیوار یک گرافیتی سرخ‌رنگ از تصویر زنی در میان اناری نقش شده است و زیرش نوشته است Happy Yalda. این یعنی که جشن زمستانی ایرانی‌ها در راه است.

«یلدا» واژهای سریانی است و نامی جشن آغاز زمستان ایرانیان. جشنی که از هزار سال پیش تا امروز با عنوان شب‌چله  در شب آغاز زمستان در خانه ایرانی‌ها با دور هم جمع شدن و خوردن شب‌چره و تعریف داستان و خاطره جریان دارد. آیینی که این روزها با آن چه در گذشته برگزار می‌شد تفاوت‌های چشمگیری دارد.

شب چله آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان است. در اصطلاح نجوم این شب را انقلاب زمستانی می‌نامند و به روایتی بلندترین شب سال است. در باور ایرانیان قدیم این روز روز تولد ایزد مهر یا میترا است. آیینی که در قرن سوم میلادی با آیین مسیحی ترکیب شد و به این جایی رسید که شب تولد مهر با  تولد حضرت مسیح همزمان شد.اما روایت ایرانی‌ها از یلدا فراتر از این شبی برای همراهی خانواده با سفره‌ای است که از میوه‌ها و شب‌چره‌هایی است که از تابستان تا شب یلدا رسیده است. در راس این خوردنی‌ها میوه تابستانی هندوانه و میوه ‍پاییزی انار است که با رنگ سرخ رنگ‌خود در برف سفید قرار می‌گیرند. در کنار این دو میوه آجیل شب چله است که از ترکیب میوه‌ها و دانه‌های خوراکی خشک‌شده‌ای است که در گذشته از تابستان آن را برای شب یلدا آماده می‌کردند. آجیل شب یلدا بیشتر آجیل شیرین است. یکی دیگر از رسم‌های شب چله این است که خانواده‌ای که وصلت  تازه‌ای دارد باید میوه و شب‌چره را به همراه لباس‌های زمستانی به خانه عروس بفرستند. آیین‌هایی مانند سایر آیین‌های ایرانی که این روزها در گذر تغییر زندگی به رسم‌های پر خرجی بدل شده است به سرگرمی تبدیل شده است.

آجیل شب چله

مغازه پر از مشتری است. شعبه یکی از شیرینی‌ها و آجیل‌فروشی‌های مشهور تهران در شمال شهر که برای رد شدن از مغازه باید از میان گونی‌های بزرگ پر از آجیل‌های مختلف بگذرند. چند خانم و آقا در کنار گونی آجیل‌های شب چله ایستاده‌اند. گردو و فندق و بادام زمینی، درختی و هندی در کنار راحت‌الحقوم‌های سفید و برفی در گونی هستند.زنی میانسال بعد از سئوال از کیفیت آجیل ۵کیلو آجیل می‌خواهد.نگاهی به اتکیت روی گونی می‌اندازم کیلویی ۵۳ هزار تومان. لحظه‌ای بعد مرد جوان کیسه‌ای به دست برگه‌ای را به زن می‌دهد.  ۲۷۰ هزار تومان هزینه این پلاستیک ۵ کیلویی است. فروشنده می‌گوید این آجیل از مرغوب‌ترین آجیل‌هایی است که تولید خودشان است. البته نوع مرغوب‌تری هم هست که این جا نیست و کیلویی ۶۰ هزار تومان است. فرقش در دستچین بودن است. سال گذشته قیمت یک کیلو آجیل شب چله ۴۰ تا ۴۵ هزار تومان بود.  با توجه به بالا رفتن تورم قیمتش ۱۰ درصد بالا رفته است.  البته این آجیل در مقایسه با آجیل‌های غیر مناسبتی قیمت مناسبی دارد. شاید به این دلیل که این آجیل بو نداده و عمل نیامده است.  قیمت یک کیلو آجیل متوسط از ۵۰ تا ۶۰ هزار تومان شروع می‌شود و تا کیلویی ۸۰ هزار تومان در نوسان است. سال گذشته همین موقع یک کیلو آجیل دستچین گرم نزدیک به  ۴۰ هزار تومان بود.

 نگاهی به گونی‌های تخمه‌های آفتابگردان می‌اندازم. قیمت یک کیلو آن ۲۰ هزار تومان. گندم و شادانه و برنج پف کرده کیلویی ۱۵ هزار تومان. این برای کسانی است که به آجیل اعتقادی ندارند و فقط شب‌چره می خورند. این شب‌چره‌ها هم به نسبت آجیل ۱۰ تا ۱۵ درصد نسبت به سال گذشته و البته روزهای غیر از شب چله بالاتر رفته است. در چند دقیقه‌ای که به قیمت‌های آجیل‌ها نگاه می‌کنم کیسه‌های دیگری پر از آجیل می‌شود. همین‌طور که صدای یکنواخت صندوق فروشگاه لابه‌لای بوی شیرینی تازه را حس می‌کنم تصمیم می‌گیرم به سمت در مغازه می‌روم و در کنار ویترین نوشته‌های را می‌بینم که نوشته کیک‌های شب یلدا. کیکی با شکل یک انار دان شده چشمک می‌زند تا شب یلدا در کنار هدایای یک عروس راهی خانه او شود.

هندوانه‌هایی سرخ و سفید

هندوانه حتما یکی از ارکان شب چله است. بنکداری‌های بازار میوه هم این را خوب می‌دانند. در جای جای این بازار هندوانه‌های محبوبی و غیر محبوبی را می‌شود دید که در کنار هم به ردیف ایستاده‌اند تا کسی بیاید و شانسش را با رنگ آن امتحان کند. هندوانه‌ها دو قیمت دارد. کیلویی ۵ هزار تومان و کیلویی ۱۰ تومان. فرقش در این است در سردخانه‌ای بودن و وارداتی بودن آن است. بیشتر هندوانه‌ها زیر ۶ کیلو نیست. یعنی اگر سردخانه‌ای بخواهی و هندوانه کوچک باید ۳۰ هزار تومان به هندوانه‌ای بدهی که ممکن است داخلش مانند قند سفید باشد. البته اگر برای شب چله‌ می‌خواهید می‌توانید سفارش بدهید تا رویش را تزیین کنند. این قیمتش را بالاتر هم می‌برد. ترجیح می‌دهم این یکی را در جای دیگری از شهر دنبال کنم.

 انار اما وضعیت دیگری دارد. قیمت این میوه پاییزی امسال از کیلویی ۱۰ هزار تومان پایین‌تر نیامده‌است. انار ساوه هم که باشد گران‌تر خواهد بود. هنوز هندوانه به نسبت سال گذشته خیلی گران نشده است.دلیلش را  میوه‌فروش می‌گوید:« اگه هندونه می‌خوای بگیری امروز بگیر. فردا قیمتش بالاتر می‌رود.» این فردا یعنی نزدیکتر شدن به شب یلدا است.  اعتقادی ندارد که بازارش همین دو سه شب است. می‌گوید حالا در همه فصل‌ها هندوانه را می‌توانی بیاوری. این هندوانه‌ها خارجی طعمشان هم خیلی خوب است. دستی به یکی از هندوانه‌ها می‌زنم صدایش می‌گوید که نباید خیلی سرخ باشد. همین طور که دستم را روی پوست سبزش می‌کشم فکر می‌کنم اگر پدرها و مادرهای ما می‌دانستند که روزی این نوبر فصل تابستان این قدر برای شب چله گران می‌شود محال بود که آن را میان سنت‌های طولانی‌ترین شب سال بگذارند.

گل و میوه و آجیل

سبدی را نشان می‌دهد و می‌گوید:« این یک شکل از تزیین‌های شب چله است. » یکی از معروفترین گل‌فروشی‌های تهران در مرکز شهر که در سایتش هم تعداد زیادی مدل‌های مختلف تزیین وسایل شب یلدا را گذاشته است. این یکی کار جدیدشان است و در سایت نیست. چندین سبد و گاری کوچک و بزرگ کنار هم گل زده‌اند و یک هندوانه کوچک تزیین شده در میان گل‌ها و شیرینی‌ها و آجیل‌ها قرار گرفته است.مردی که این‌ها را نشانم می‌دهد می‌گوید این‌ها هفت تکه است. آجیل و میوه را خود سفارش‌دهنده آورده است. او قیمت تمام شده را ۲۰۰هزار تومان می‌گوید. قیمتی که فقط مربوط به گل‌هایی است که روی سبدها کار می‌شود. قیمت‌ها براساس نوع گل و میوه‌هایی که روی سبدها قرار می‌گیرد متفاوت خواهد بود. تفاوت هم در همان چیزی است که می‌شود در بازار میوه و تره‌بار سراغشان را گرفت. البته بخشی از تفاوت هم آن‌چنان که مرد می‌گفت روی آن میز شکل می‌گیرد. روی میزی که او اشاره می‌کند مردی نشسته که با دقت تمام طرح روی هندوانه می‌کشد. این طرح‌ها از ۲۰ هزار تومان شروع می‌شود و بالاتر می‌رود. سال گذشته شنیدم برای طراحی یک هندوانه مبلغ ۵۰ هزار تومان هزینه شده است. البته مرد می‌گوید که قیمت‌های این جا تا ۴۰ هزار تومان است. قیمت اثری هنری که روی پوست یک هندوانه نقش می‌گیرد. این جا قمیت‌ها از ۱۵۰ هزار تومان شروع می‌شود و به ۷۰۰ هزار تومان می‌رسد. بستگی به گل و میوه و بقیه تزیینات این را خوب می‌دانم. به نسبت سال گذشته تزیینات پیچیده‌تر شده و قیمت‌ها ۱۵ درصدی بالا رفته است.این را از لابه‌لای حرف‌های آن مرد متوجه می‌شوم. در ذهنم یک حساب سرانگشتی می‌کنم. هزینه لباس‌هایی زمستانی را هم که به این‌ها اضافه کنی بالای چند میلیونی باید بشود. به اضافه هزینه یک مهمانی عصرانه یا شام.  البته این‌ها جدا از هزینه‌هایی است که برخی خانواده‌ها برای تزیین خانه‌اشان به سبک یلدایی می‌دهند. خانواده‌ای را می‌شناسم که سال گذشته برای مهمانی شب یلدا یک دیزاینر دعوت کرده بودند که برای گذاشتن یک کرسی و تزیینات آن ۱میلیون و ۷۰۰هزار تومان هزینه کرده است. امسال این هزینه نزدیک به ۲ میلیون تومان شده است. میو‌ه و شیرینی هم اگر با رشد ۱۰ درصدی بخواهیم حساب کنیم یک شب چله برای مهمانی یک خانواده متوسط تقریبا به مرز ۲- ۳ میلیون تومانی می‌رسد.

 بهانه‌ تصمیم گرفتن درباره نوع و شکل سفارش از مغازه بیرون می‌آیم و به ویترینش نگاه می‌کنم که یک سفره یلدا را کنار درخت تزیین‌شده کریسمیس نگاه می‌کنم و چشمم به پیرمرد عروسکی می‌افتد که با ریش‌های سفید زیر کرسی نشسته و حافظ در دست دارد و انگار دارد می‌خواند:« معاشران گره از زلف یار باز کنید....»