رهبری ارکستر؛ حرفه زنانه يا مردانه

آوريل سال گذشته تلويزیون فنلاند مصاحبه‌ای با يورما پانولا، شناخته شده‌ترين رهبر ارکستر فنلاند، را منتشر کرد که در جريان آن از پانولا سوال شده بود آيا فکر نمی‌کنيد ورود زنان به دنيای موسيقی بعنوان رهبر ارکستر اتفاق خوبی‌ست؟ پانولا با قاطعيت گفته بود "نه. فکر نمی‌کنم خوب باشد". مصاحبه بارها و بارها در نشریات موسيقی بازنشر شد و هنوز هم بعنوان باور جنسيت‌زده پانولا مورد استناد قرار می‌گيرد.

با اين که کمتر کسی با قاطعیت پانولا نظرش را در رسانه‌ها بيان می‌کند اما در عالم واقع تعداد زنانی که بعنوان رهبران ارکستر فعاليت می‌کنند بسيار کمتر از مردان است. اضافه بر اين که هیچ زنی تا بحال رهبر يک ارکستر کلاسيک معروف در جهان نبوده است. نتيجه اين کم پيدایی زنان بعنوان رهبران ارکستر اين بوده که هر بار که يک زن بعنوان رهبر يک ارکستر نه چندان معروف معرفی می‌شود پيشوند "اولين" را در کاری که انجام می‌دهد یدک بکشد. مشکل کجاست؟

پانولا می‌گويد به نظر او مشکل در اين است که سازواره (بيولوژی) زنان برای رهبری قطعاتی که هویت مردانه دارند نامناسب است، "بعضی‌های‌شان حالت صورت‌شان عوض می‌شود، عرق می‌کنند، بهم می‌ريزند، بهتر هم نمی‌شوند، بدتر می‌شوند". با اين حال، سپتامبر سال گذشته دستکم در فنلاند اتفاقی خلاف عقيده پانولا رخ داد. سوزانا مکی (Susanna Mälkki)- 46 ساله- بعنوان اولين زنی که رهبری ارکستر فيلارمونيک هلسينکی را در سال 2016 بعهده خواهد گرفت معرفی شد. قرارداد خانم مکی بمدت سه سال تنظيم شده و در کنار 8 تا 10 هفته اجرای کنسرت‌های زنده فهرستی از سفرهای مختلف همراه با گروه و ضبط موسیقی هم در قرارداد او گنجانده شده است. انتخاب سوزانا مکی بعنوان رهبر ارکستر فيلارمونيک هلسينکی نشان می‌دهد مديران اين ارکستر با نظرات مهم‌ترين موسيقيدان کشورشان موافق نيستند.

از ميان آثاری که قرار است ارکستر فیلارمونيک هلسينکی به رهبری سوزانا مکی اجرا کند قطعاتی از يوهان سيبليوس، موسيقیدان فنلاندی، گنجانده شده است. ساخته‌های سيبليوس بعنوان آثار رمانتيک شناخته می‌شوند و آنطور که دنيل گريملی، استاد موسيقی در دانشگاه آکسفورد، می‌گويد از نظر ساختار و هارمونی شباهت زيادی به آثار کلود دبوسی، موسیقیدان امپرسيونيست فرانسوی، دارند و بنا به نوشته گريملی هر دو متاثر از موسيقی ريچارد واگنر هستند. اما يورما پانولا می‌گويد اجرای آثاری نظير کارهای دبوسی برای زنانی که رهبری ارکستر را بعهده دارند مناسب است، ولی زنان توانایی رهبری آثاری نظیر استراوينسکی و بروکنر را ندارند؛ زنان "باید قطعاتی را پيدا کنند که احساس زنانگی در آن‌ها غالب است".

جسيکا کوتيس، دستيار رهبر ارکستر سمفونيک سیدنی، می‌گويد حرف‌هايی نظير آنچه پانولا درباره زنانگی و مردانگی در قطعات موسيقی می‌گويد تازگی ندارند؛ "ساليان درازی‌ست که حرفه رهبری ارکستر دچار تعصب جنسیتی‌ست". ولی اين فقط يورما پانولا نيست که درباره ناتوانایی‌های زنان برای رهبری ارکستر اظهار نظر می‌کند. واسيلی پترنکو، رهبر روس‌ تبار ارکستر فيلارمونيک سلطنتی ليورپول، هم می‌گويد نتيجه کار زنانی که رهبر ارکستر می‌شوند خوب نيست. پترنکو می‌گويد "وقتی يک دختر زيبا رهبر ارکستر می‌شود توجه نوازندگان به چيزهای ديگری به جز نواختن ساز جلب می‌شود".

پترنکو به روزنامه نروژی آفتن‌پوستن گفته بود موضوع فقط انرژی جنسی نيست که بر نوازندگان اثر می‌گذارد، "زنان وقتی تشکيل خانواده هم می‌دهند آنوقت نمی‌توانند زمان بيشتری برای شغل‌شان صرف کنند". خبرنگار مجله لايم لايت، معروف‌ترين مجله هنر و موسيقی کلاسيک در استراليا، همين موضوع را با میگوئل هارث- بدويا، رهبر ارکستر راديو نروژ، هم در میان گذاشته بود. هارث-بدويا جواب داده بود "برويد از خود زن‌ها بپرسيد. چرا تعداد زنانی که به رياست جمهوری يا نخست وزيری رسيده‌اند کم است؟".                               

سارا الکساندر، مدير اجرايی ارکستر ملی جوانان بريتانيا، به روزنامه گاردين گفته بود "حرف‌های پترونکو باعث تاسف است چون او رهبر ارکستری‌ست که بالاترين مقام آنجا يک زن است ]ملکه[. نيمی از کسانی که در آنجا آموزش می‌دهند، تمام مديران ارشد آن سازمان و نيمی از نوازندگان ارکستر هم همگی زن هستند". گرچه اعتراض‌های فراوان به گفته‌های پترنکو باعث شد او در بيانيه‌ای که در وبسايت ارکستر فيلارمونيک اسلو منتشر شد بنويسد "هر چه گفته بودم درباره کشور خودم روسيه بود"، ولی با عذرخواهی يا بدون عذرخواهی پترنکو هم موانع ناپيدای بسياری بر سر راه زنانی‌ قرار دارد که توانايی رهبری ارکسترهای بزرگ جهان را دارند.   

انتشار بيانيه پترنکو به بحث‌های موافقان و مخالفان در وبسايت ارکستر فيلارمونيک اسلو دامن زد. از ميان نظراتی که در پايین بيانيه منشر شد يکی هم نظر آندره د ريدر، رهبر ارکستر سنفونی بی‌بی‌سی و اپرای ملی انگلستان، بود که نوشته بود "آقای پترنکو به نظر شما اگر به جای يک دختر زیبا، يک مرد جذاب روی جايگاه رهبری ارکستر قرار بگيرد توجه نوازندگان منحرف نمی‌شود؟".