کشاورزی مدرن به روش سنتی

زهره خسروانى، يزد، شهروند خبرنگار

 بسیاری از کارشناسان حوزه محیط زیست و مدیریت منابع آب معتقدند بحران بزرگ کم آبی و بی آبی که این سالها ایران با آن دست به گریبان شده ریشه در کشاورزی سنتی و ناکارآمد دارد. بر اساس اعلام مقامات وزارت نیرو، جهادکشاورزی و سازمان محیط زیست بیشتر از 90 درصد منابع آبی کشور هم اکنون در همین بخش کشاورزی مصرف می شود.

از سویی دیگر طبق آمار و ارقام رسمی اعلام شده از سوی سازمان امور اراضی از مساحت حدود 165 میلیون هکتاری کشور 18.7 میلیون هکتار اراضی کشاورزی است که از این مقدار 2.7 میلیون هکتار شامل باغات می‌شود و حدود 6.5 میلیون هکتار نیز به اراضی کشت آبی اختصاص دارد و مابقی به صورت دیم کشت می‌شود.

این آمار نشان می‌دهد مجموع 9 میلیون هکتار زمین‌های کشاورزی آبی در ایران که حدود 6 درصد مساحت کل کشور را در بر می گیرد مصرف کننده 90 درصد منابع آبی کشور شده است.

در همین حال آخرین آمار منتشر شده از ارزش تجارت محصولات غذایی و کشاورزی ایران نشان می‌دهد در سال 1392-1391 ارزش کل صادرات مواد غذایی و کشاورزی ایران برابر با ۵٫۲ میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که در همین مدت ۱۳ میلیارد و ۲۱۴ میلیون دلار واردات محصولات غذایی و کشاورزی انجام گرفته است.

این آمار و ارقام نشان می دهد ایران که بر اساس تعاریف و استانداردهای جهانی کشوری خشک و نیمه بیابانی به حساب می آید، با وجود صرف 90 درصد منابع آبی تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر خود همچنان بخش عمده ای از نیاز غذایی خود را از خارج وارد می کند.

سالهاست در ایران بحث ها، اظهارنظرها و وعده هایی برای لزوم مکانیزه کردن شیوه های کشاورزی توسط کارشناسان و دولتمردان مطرح می شود. با این وجود نگاهی به وضعیت موجود حکایت از ان دارد که همچنان بخش عمده و اصلی زمین های کشاورزی کشور تحت روشهای سنتی و غیراستاندارد کشت می شود.

نگاهی به وضعیت برخی استان های بزرگ و مهم ایران به لحاظ سطح زمین های زیر کشت به شیوه مکانیزه درک دقیقتری از این وضعیت ارائه می دهد.

در استان اصفهان با ۵۶۸ هزار هکتار از اراضی قابل کشت کشاورزی به گفته مدیرکل جهادکشاورزي این استان تنها در حدود 15تا 20درصد از کل زمين هاي کشاورزي بر اساس اصول علمي و پارامترهاي مورد قبول وزارت جهادکشاورزي، کار کشت و برداشت محصول انجام مي شود و مابقي زمين هاي زراعي فاقد استانداردهاي لازم هستند.

در استان خوزستان هم که حدود یک میلیون و 200 هزار هکتار زمین کشاورزی دارد تا سال گذشته تنها هفت هزار و 200 هکتار از این زمینها با استفاده از شبکه تحت فشار آبیاری می شدند.

در استان فارس که یکی از مهمترین استانهای کشور در زمینه تولیدات کشاورزی است نیز وضعیت تفاوت چندانی با دیگر نقاط ندارد.  بخش کشاورزی در این استان سهم عمده‌ای از تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص می‌دهد و در تولید محصولاتی مانند گندم، ذرت دانه‌ای، دانه‌های روغنی و گوجه فرنگی در کشور رتبه اول و در تولید محصولات جالیزی و نباتات علوفه‌ای دوم، جو، برنج، پنبه، چغندر قند، سیب‌زمینی و پیاز سوم رتبه سوم را دارد.

در همین رابطه چند روز پیش سید محمد احمدی استاندار فارس در گفتگویی با ایرنا اعلام کرد: «واگذاری اراضی و دشت ها بمنظور توسعه کشاورزی در سه دهه اخیر استان فارس را با بحران کم آبی مواجه کرده است. استان فارس به لحاظ منابع آبی دچارمشکلات زیادی است به گونه ای که برخی روستاها حتی از داشتن آب آشامیدنی سالم محروم شده اند.»

این بخش دیگری از حرفهای این مقام مسئول است:«اغلب دشتهای فارس با بیلان منفی آب مواجه شده ، قناتها و چشمه هایشان خشک شده اند و عمق چاهها به 400 متر رسیده است و در صورتی که کشاورزی فارس از شیوه های نوین آبیاری ، مکانیزاسیون و تغییر الگوی کشت بهره نگیرد ، در سالهای پیش رو باید شاهد وضعیت بدتر از این باشیم. دردهه اخیر دریاچه های فارس که منبع درآمدی برای افراد ساکن اطراف آنها بود ، نابود شده واثری از آنها به جای نمانده است به گونه ای محیط زیست این مناطق را دچار تغییرات زیادی کرده است.»
در همین حال بر اساس اطلاعات به دست آمده از وب سایت سازمان جهاد کشاورزی فارس اقتصاد معیشتی 70 درصد از مردم فارس به کشاورزی وابسته است. این در حالی است که بخش عمده ای از کشاورزی این استان هنوز در تسخیر شیوه های سنتی کشت قرار دارد.

در همین شرایط دولت با هدف حمایت از کشاورزان 650 میلیارد ریال تسهیلات خشکسالی به فارس اختصاص داده است تا کشاورزان در ایجاد زوشهای نوین از آن بهره گیرند. همچنین یک هزار و 200 میلیارد ریال اعتبار برای پروژه های آبرسانی فارس نیز در نظر گرفته شده که 220 میلیارد ریال آن قرار است برای طرحهای مرمت قناتها ، تعمیرات چاهها و اقدامات پیشگیرانه آبرسانی کشاورزی صرف می شود.

اما در واقعیت وقتی به زمین های کشاورزی این استان سر می زنی هنوز خبر چندانی از شیوه های نوین آبیاری نیست. همچنان کشت به شیوه پرمصرف برقابی حرف اول را می زند و خشکسالی و بی آبی دامن بسیاری از دشت های این استان را گرفته است.

در برخی از نقاط هم که کشاورزان ناچارأ به سمت و سوی کشت مکانیزه رفته اند، شیوه اجرای آن به روشهای سنتی و غیراصولی در حال انجام است. یک نمونه از آن را در عکسهای این گزارش می توان دید. هم در استان فارس و هم در استان اصفهان و یزد کشاورزانی که به دلیل کمبود جدی منابع آب مجبور به رفتن به سمت کشاورزی مکانیزه و کشت گلخانه ای شده اند این کار را به شیوه ای خودساخته انجام می دهند.

در کشت گلخانه ای که از استانداردترین شیوه های کشت در شرایط کم آبی است، با صرف یک دهم میزان آب برای کشت در محیط باز تا 5 برابر بیشتر محصول برداشت می شود. بر اساس اصول این شیوه کشت باید داربستهای گلخانه ها از جنس فلز باشد تا دوام آن دست کم از چند ده سال طول بکشد و این کار صرفه و توجیح اقتصادی داشته باشد.

با این حال برخی کشاورزان این مناطق به دلیل گران بودن فلز و همچنین عدم توانایی دریافت تسهیلات بانکی مورد نیاز برای این کار به سمت احداث گلخانه هایی با داربست های چوبی رفته اند. این داربست ها طول عمری به نسبت کمتر از نوع فلزی دارند و به گفته کشاورزان در نهایت 10 تا 15 سال دوام خواهند آورد.

با این حال به دلیل ارزان تر بودن چوب این شیوه در حال رایج شدن در برخی روستاهاست. اقداماتی از این دست نشان می دهد در شرایط کنونی ایران حتی رفتن اجباری به سمت شیوه های مدرن کشاورزی با شیوه های خودساخته و سنتی انجام می گیرد.