جدال بی پایان نام‌ها در ایران

مانا بیگی، تهران، شهروند خبرنگار

در سالهای دهه شصت و هفتاد در کنار نام رسمی بسیاری از محصولات تولیدی و مکان‌ها در ایران نام گذشته آنها نیز نوشته می‌شد؛ محصولات خانگی آبسال (یونیورسال سابق)، نیک کالا (نیکلای سابق)، لوازم آرایشی بهداشتی فیروز (جانسون و جانسون سابق) شرکت خودروسازی ایران خودرو (ایران ناسیونال سابق) و... دلیل این ماجرا تصویب قانونی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با عنوان «قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی و اصطلاحات بیگانه» بود. بر همین اساس صاحبان این صنایع و مشاغل مجبور شدند نام صنایع خود را به فارسی تغییر دهند.

داستان تغییر اجباری نام در ایران تنها به سالهای اول انقلاب مربوط نیست. این ماجرا از پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا امروز به رویه ای مرسوم در کشور تبدیل شده است. هفتم دی ماه امسال رسانه ها خبری منتشر کردند مبنی بر اینکه اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خراسان از نیروی انتظامی خواست به مالکان 14 برج در شهر مشهد به دلیل انتخاب نام های بیگانه، برای تغییر نام اخطار داده شود. این تصمیم در جلسه ستاد اجرایی قانون «قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی و اصطلاحات بیگانه» مصوب شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57 یکی از کارهایی که انقلابیون انجام تغییر نام خیابان ها، پارک‌ها و میادین شهرهای کشور و به ویژه تهران بود. با وقوع انقلاب اسلامی نام کمتر معبر و میدان اصلی در پایتخت از تغییر مصون ماند، برخی از این نام‌ها به دلیل آنکه اسامی خانواده سلطنتی و یا نزدیکان و وابستگانشان بود تغییر داده شد.

برخی از این اسامی این موارد بودند؛ خیابان شاهرضا؛ خیابان انقلاب، فرح؛ سهروردی، خیابان پهلوی؛ خیابان ولیعصر، خیابان شاه؛ خیابان جمهوری، خیابان آریامهر؛ خیابان فاطمی، خیابان ولیعهد؛ خیابان پاتریس لومومبا، خیابان تاج؛ خیابان ستارخان، بلوار پهلوی؛ بلوار میرداماد، خیابان سپهبد رزم‌آرا؛ خیابان فداییان اسلام.

مواردی  دیگر تغییر نام از این دست نیز به این شرحند؛ پارک پهلوی؛ پارک دانشجو؛ پارک فرح؛ پارک لاله، پارک شاهنشاهی؛ پارک ملت، پارک ولیعهد؛ پارک ولیعصر، میدان شهیاد؛ میدان آزادی، میدان فوزیه؛ میدان امام حسین، میدان 24 اسفند (سالروز تولد رضا شاه)؛ میدان انقلاب، میدان محمدرضا شاه؛ میدان جمهوری، میدان ولیعهد؛ میدان ولیعصر، بزرگراه شاهنشاهی؛ بزرگراه مدرس.

علت تغییر نام‌ تعدادی دیگر از معابر و اماکن عمومی اما به روابط خارجی حکومت سلطنتی مربوط بود. در تهران برخی میادین و خیابان‌های اصلی به پاس روابط دوستانه میان محمدرضا شاه و کشورهای آمریکا و انگلیس و یا دیگر کشورها به نام روسای جمهور و یا نخست وزیران آنها نامگذاری شده بود که آنها نیز پس از انقلاب تغییر داده شدند، مثال‌ها از این دست نیز به این شرحند؛ میدان و خیابان کندی؛ میدان و خیابان توحید، خیابان آیزونهاور؛ خیابان آزادی، خیابان چرچیل؛ خیابان نوفل لوشاتو، بلوار الیزابت؛ بلوار کشاورز، خیابان روزولت؛ خیابان مفتح، خیابان آتاتورک؛ خیابان کاشانی.

دلایل انقلابیون برای تغییر دادن نام‌ها به همین دو مورد خلاصه نمی شد، نام برخی دیگر از خیابان ها و اماکن عمومی نیز صرفأ به واسطه اینکه به یک پادشاه یا دوره پادشاهی ربط داشت عوض شد، در این میان تفاوتی نمی کرد این عنوان مرتبط با پادشاه سرنگون شده کنونی است یا پادشاهی در 2500 سال پیش. بر همین اساس نیز نام های دیگری به این شکل تغییر کرد؛ خیابان کوروش کبیر؛ خیابان شریعتی، خیابان نادرشاه؛ خیابان میرزای شیرازی، خیابان شاه عباس؛ خیابان قائم مقام فراهانی، بزرگراه داریوش؛ بزرگراه رسالت، خیابان تخت جمشید؛ خیابان طالقانی.

وقتی کار تغییر نام امکان و معابر عمومی تمام شد، نوبت به اماکن خصوصی و کوچکتر رسید، بر همین اساس در ادامه نام بسیاری از سینماها، کارخانجات، فروشگاه ها و ... صرفأ به دلیل آنکه غربی بودند، تغییر داده شدند. به یاد ماندنی ترین مثالها در این باره نیز شامل سینماها می شد که نامشان به این شرح تغییر کرد: آتلانتیک؛ افریقا، امپایر؛ استقلال، شهرفرنگ؛ آزادی، کاپری؛ بهمن، پولیدور؛ قدس، متروپل؛ رودکی، نیاگارا؛ جمهوری، پانوراما؛ پیروزی، مولن روژ؛ سروش.

37 سال از انقلاب اسلامی می گذرد اما جدال نامها همچنان ادامه دارد، برخی از تغییر نامها در کاربری‌ها و اذهان عمومی نهادینه شده و کمتر کسی نام قدیم آنها را به یاد می آورد، برخی نام‌ها اما با وجود تغییر هنوز به قوت خود باقی مانده‌اند و در زبان روزمره اهالی پایتخت از اسم رسمی و تغییر یافته‌شان کاربری بیشتری دارد.

خیابان تخت طاووس، خیابان آپادانا، خیابان مهناز، خیابان و منطقه عباس آباد، خیابان وزرا و خیابان بخارست تعدادی از این موارد هستند که اگر چه سالهاست به ترتیب به مطهری، خرمشهر،  صابونچی، بهشتی، خالد اسلامبولی و احمد قصیر تغییر داد شده اند اما هنوز بیشتر مردم آنها را به نام قدیمشان می شناسند.

در میان امکان عمومی تغییر نام داده شده در تهران، میدان توپخانه موردی مثال زدنی است. این میدان که در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و به دستور امیرکبیر ساخته شد، در اوایل احداث چند عراده توپ غنیمتی شاه عباس صفوی از پرتغالی‌های جزیره هرمز در آن قرار داده شد و به همین دلیل به میدان توپخانه مشهور شد. براساس اطلاعات منتشرشده در کتاب «طهران قدیم» نوشته جعفر شهری، میدان «توپخانه» در دوره پهلوی با تأسیس لشگر اول در باغ شاه، ‌میدان‌ «سپه» نامیده شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم نام آن به میدان امام خمینی تغییر کرد.

با وجود آنکه دوره سلطنت پهلوی‌ها 53 سال و دوره  انقلاب اسلامی تا کنون 37 سال به طول انجامیده است و هر دو این حکومت‌ها تلاش کرده اند نام انتخابی خود را بر این میدان بگذارند اما برای اهالی شهر تهران این میدان همچنان با نام توپخانه شناخته می‌شود.

با این همه تلاش‌ها برای تغییر نام‌ها و جلوگیری از رواج نام‌های غیرقابل قبول در جمهوری اسلامی در عرصه های دیگر همچنان ادامه دارد. برخی صاحبان کسب و کارها با وجود تبلیغات گسترده و ساخت و تهیه تابلو و دیگر اقلام تبلیغاتی با نام انتخابی خود در ادامه مجبور شده اند آن نام را با عنوانی دیگر عوض کنند.

رستوران های زنجیره ای آپاچی در تهران یکی از این موارد است، اولین شعبه از این رستوران که حدود 20 سال پیش در تهران راه اندازی شد با نام آپاچی که نام قبیله‌ای از سرخ‌پوستان آمریکای شمالی بود آغاز به کار کرد، لوگوی این رستوران نیز که در تابلو و دیگر اقلام تبلیغاتی دیده می شود، پسربچه ای با لباس سرخپوستی است، با این حال در ادامه مالک این رستوران بر اساس قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی و اصطلاحات بیگانه و به دلیل غربی بودن نام مجبور به تغییر آن شد.

بر همین اساس آنها مجبور شدند این نام را در تابلوهای خود با عنوانی که به نظر فارسی می آید تغییر دهند، حاصل کار شد نام «آواچی» با این وجود اما هنوز نام آپاچی در جعبه های پیتزا و ساندویچ و سیب زمینی این رستوران دیده می شود.

رستوران بیگ بوی در مرکز تهران نیز بر اساس همین قانون مجبور به تغییر نام شد و آنها برای آنکه نزدیکترین عنوان فارسی به این اسم را انتخاب کنند، ان را نیک بو گذاشته اند. با این حال این رستوران معروف هنوز برای مشتریانش با عنوان همیشگی اش یعنی بیگ بوی شناخته می شود.

صاحبان برخی برندها و فروشگاه ها نیز برای دور زدن این قوانین مجبور به یافتن راه هایی خلاقانه می شوند. به عنوان مثال مالک یک مجموعه فروشگاه بستنی فروشی با عنوان آیس پک Ice Pack  که بستنی های خود را در بسته بندی ویژه ای عرضه می کند، مجبور شده است برای دریافت مجوز قانونی برای ثبت کردن نام انتخابی خود در تابلوهایش درج کند بر اساس فرهنگ لغت فارسی آیس پک یعنی قورباغه مایوس (آیس به معنی مایوس و پک به معنی قورباغه)