راه حل مشکلات؛ از گنجشک مرده تا فال شمع

سيمين گلی

جامعه ایران خرافاتی شده است و نمونه‌های بسياری برای آن در لابلای خبرهای نشريات وجود دارد. در اخبار اجتماعی می‌خوانیم در اصفهان زنی برای جلب محبت شوهرش 4 گنجشک مرده را به مبلغ 600  هزارتومان از یک رمال خرید، به توصیه رمال با گنجشک‌های مرده برای همسرش غذا پخت، شوهر مذکور پس از خوردن گنجشک‌های محبت افزا مسموم شد و کارش به بیمارستان کشید، اما در نهایت جان سالم به در برد. در قم زنی برای جلوگیری از ازدواج مجدد همسرش و نجات خانواده‌اش از خطر اجنه، 900 میلیون تومان به یک رمال پول داد و بعد که فهمید چه کلاهی به سرش رفته از رمال شکایت کرد. خبرهایی از این دست در صفحات روزنامه‌ها یا سایت‌های خبری ایران کم نیستند، ایران هم تنها کشوری نیست که مردمش به خرافات بها می‌دهند، در همین کشور همسایه، ترکیه، که سال‌هاست به دنبال پیوستن به اتحادیه اروپاست کفن ضد آتش دوزخ به بازار آمده و خرافاتی مثل چشم زدن حتی در آمریکا هم رواج دارد. اما آنچه داغی بازار خرافات در ایران را از بقیه جهان متمایز می‌کند رواج خرافات در بین قشر تحصیلکرده و مرفه جامعه است. در بین مشتریان فالگیرها، استادان دانشگاه و مدیران دولتی هم دیده می‌شوند و پزشکان در یک انجمن تخصصی دستیاری از صحت فال حافظ می‌گویند. یک جوان دانشجو ماهی 50 هزار تومان برای فال گرفتن هزینه می‌کند و در شمال تهران فالگیرها مثل پزشکان متخصص در برج‌های تجاری دفتر دارند و با تعیین وقت قبلی و با هزینه بالا در کنار فال قهوه و تاروت، به گرفتن فال نوظهور شمع مشغولند. حتی همین الان می‌توانید با مراجعه به فروشگاه اندروید کندو انواع و اقسام طلسم شکن، چشم زخم و بخت گشای قوی را دریافت کنید.

خلاصه اینکه بر اساس آمار اعلام شده، ایرانیان سالیانه بیش از 387 میلیارد تومان برای فالگیری صرف می‌کنند. یافتن توضیحی برای علت گسترش خرافات که به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر وسیع‌تر هم شده، در حیطه کار متخصصین علوم اجتماعی است. اما گاهی در حد مختصر به علل رواج خرافات در ایران اشاره می‌شود و استادان دانشگاه اعلام می‌کنند که خرافاتی بودن یکی از شاخص‌های عقب ماندگی یک جامعه است اما هیچ اراده‌ای برای آموزش مردم و مبارزه با خرافات دیده نمی‌شود و جامعه روز به روز بیشتر در باطلاق خرافات فرو می‌رود.

نکته تاسف‌بار اینجاست که آنان که به اسم متخصص روانشناسی یا عضو هیات علمی در این زمینه کار می‌کنند به اسم مبارزه با خرافات در واقع خودشان به ترویج خرافات مشغولند؛ مثلا واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای موسسه همشهری نتیجه نظرسنجی در مورد فال قهوه را با این جمله منتشر کرده است: "از رسول اسلام (ص) نقل است که فال را خوش می‌داشت و نظیر را خوش نمی‌داشت". عضو هیات علمی یک موسسه آموزشی و پژوهشی هم در مبحث بررسی خرافات می‌گوید: "آنچه که از آیات و روایات استفاده می‌شود این است که چشم‌زخم یک امر واقعی است، یعنی خداوند به انسان‌ها این قدرت را داده است که در بعضی شرایط، توانایی خاصی برای تأثیرگذاری در دیگران دارند". برای شنونده اين سوال پیش می‌آید که اگر چشم زخم یک امر واقعی است این حضرات با کجای کار مشکل دارند که می‌خواهند با آیات و روایات با جنبه‌های خرافی چشم زخم مبارزه کنند؟ با کمی کنکاش معلوم می‌شود که دود کردن اسفند یا استفاده از مهره آبی از نظرشان جایز نیست و برای مقابله با چشم زخم فقط باید به دعا پناه برد!  

بر همین اساس، اعتقاد به وجود موجودات موهوم مثل جن و پری هم به خودی خود خرافه نیست، حتی یک مسلمان واقعی باید به وجود جن اعتقاد داشته باشد چون در قرآن یک سوره به وصف جن اختصاص دارد. در ایران تحقیقات مفصل دانشگاهی هم در مورد موجودات فراطبیعی انجام می‌شود اما نتیجه‌ای که از این تحقیقات گرفته می‌شود مثلا چنین است: "با توجه به اینکه حضرت علی می‌فرماید از قسمت شکسته ظرف و طرف دستگیره آن آب نخورید زیرا شیطان روی دستگیره و قسمت شکسته می‌نشیند و با توجه به اینکه شیطان از جن است و با توجه به اینکه جای شکسته ظرف و دسته آن محل اجتماع انواع میکروب‌ها است، بعید به نظر نمی رسد که جن و شیطان در مفهوم عام اینگونه موجودات را هم شامل شوند"!

شاید بتوان یکی از علل ترویج خرافات در این سطح در جامعه ایران را دوران هشت ساله ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به حساب آورد، وقتی رئیس یک دولت و مسئولان آن خودشان متوهم و خرافاتی باشند و به افکار خرافی بها بدهند، مردم هم بیشتر به سوی خرافات کشیده می‌شوند. حسن یوسفی اشکوری در سال 1390 و قبل از پایان دوره ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به تفصیل به این موضوع پرداخته است.

به هر حال علت گرایش به خرافات هر چه باشد، مسئولان حکومت ایران نه تنها تمایلی به مبارزه با آن ندارند بلکه با برگزیدن یک سیستم آموزشی ایدئولوژیک و بها دادن به مفاهیمی مثل دعا، نذر، زیارت و توسل به ائمه برای رفع مشکلات در کتاب‌های درسی و پرداختن به ضد علم در مقابل علم به گسترش خرافات در جامعه دامن می‌زنند. دخالت دادن عوامل ماورایی در زندگی مردم به حدی رسیده است که موضوع افزایش چشمگیر تعداد امامزاده‌ها در دوران پس از انقلاب موضوع شکایتی بوده که حدود دو سال پیش به کمیسیون اصل نود ارجاع داده شده است.