شماره تازه «شارلی ابدو» و بحران کاریکاتور سیاسی در غرب

حسین نوش‌آذر  

  شماره جدید نشریه طنز «شارلی ابدو»، چهارشنبه ۲۵ فوریه با شمارگان دو و نیم میلیون نسخه و با تیتر «دوباره راه افتاد» روی پیشخوان دکه‌های روزنامه‌فروشی فرانسه قرار گرفت. این دومین شماره «شارلی ابدو» پس از حمله مسلحانه برادران کواشی به دفتر تحریریه این نشریه فکاهی‌ست.

 کاریکاتورهای «شب‌نامه»‌ای شارلی ابدو

«لوز» (رنالد لوزیه)، یکی از کارتونیست‌های جان به در برده تحریریه «شارلی ابدو» روی جلد این شماره را کشیده است. شماره «جان به در بردگان» با کاریکاتور پیامبر اسلام هم اثر او بود.  

 کاریکاتور روی جلد شماره اخیر «شارلی ابدو» ماری لو پن، رهبر حزب راستگرای جبهه ملی فرانسه، پاپ فرانسوا، رهبر کاتولیک‌های جهان، نیکلا سارکوزی، رئیس‌جمهور پیشین فرانسه، یک جهادی تندرو و یک بانکدار یا سرمایه‌دار را به شکل حیوانات درنده‌ای نشان می‌دهد که سر در پی «شارلی» گذاشته‌اند.

 لوز گفته است: «این یک طرح سرگرم‌کننده است که در آن نوعی بی‌گناهی هم دیده می‌شود.»

 گفت‌و‌گو با یانیس واروفاکیس، وزیر اقتصاد یونان نیز یکی دیگر از مطالب خبرساز شماره تازه «شارلی ابدو»‌ست. واروفاکیس در این گفت‌و‌گو به همه مخالفان محافظه‌کار دولت چپ‌گرای یونان هشدار داده که چنانچه مردم از سیاست‌های اقتصادی اتحادیه اروپا سرخورده شوند به ملی‌گرایان و نژادپرستان افراطی گرایش پیدا می‌کنند.

 کاریکاتور یا خبر سیاسی روز؟

 صرف‌نظر از این هیجانات رسانه‌ای با تورقی کوتاه در شماره جدید «شارلی ابدو» می‌توان به بحران کاریکاتور در رسانه‌های کاغذی غرب پی برد. آثار از خبرهای روز معمولاً فراتر نمی‌روند، به شکل خودبسنده‌ای با مخاطب ارتباط برقرار نمی‌کنند و به همین جهت معمولاً به زیرنویس نیاز دارند. کارتون‌سازان غربی تلاش می‌کنند مردم را تحریک، متحیر یا خشمگین کنند، اما از طنزی که برای مثال در آثار «لوریو» کاریکاتور‌ساز آلمانی در سال‌های دهه ۱۹۵۰ سراغ داریم، معمولاً غافل می‌مانند.   

 پس از حمله تروریستی ۷ ژانویه به دفتر نشریه «شارلی ابدو»، بحث‌هایی در غرب درباره کاریکاتور سیاسی و اهمیت آن در فرهنگ روزانه مردم و حد آزادی بیان درگرفته است. تا چه حد تصویر کاریکاتور محمد یا برای مثال بودا تحریک‌آمیز، توهین‌آمیز، فرصت‌طلبانه یا اجتناب‌ناپذیر است؟  همه این بحث‌ها بر سر امکاناتی‌ست که برای بیان کردن یک معضل سیاسی در اختیار کاریکاتورسازان قرار دارد. بحث به هیچ‌وجه بر سر زیباشناسی هنر کاریکاتور نیست. در همین شماره اخیر «شارلی ابدو» خطوط کاریکاتورها معمولاً ساده و شتابزده است. هدف کارتونیست در همه حال تحریک مخاطبش است. از ژرفای زیباشناختی و طنز ظریف و رندانه نشانی نیست. طرح‌ها در اغلب مواقع از خبرهای روز فراتر نمی‌رود.

 کهنه‌تر از روزنامه دیروز

 کاریکاتور سیاسی به شکلی که این روزها عرضه می‌شود، مانند خبرها، گزارش‌های خبری و تحلیلی که در سایت‌های خبری و برخی از رسانه‌های شهروندی می‌خوانیم، به وقایع زودگذر روز تعلق دارد. هیچ چیز کهنه‌تر از روزنامه دیروز نیست. در این معنا، کاریکاتور سیاسی اگر به ژرفای هنری راه پیدا نکند، به اثری تبدیل می‌شود که عمر آن فقط یک روز است.

 بهمن فرسی، نمایشنامه‌نویس، داستان‌نویس و هنرمند ایرانی درباره هنر کاریکاتور می‌نویسد: «کاریکاتور را به ساده‌ترین سخن می‌توان در گسستن از عالم و عوالم سبکمایه و بیشتر کاسبکارانه "فکاهه و هزل" و پیوستن به جهان و زیرجهان بی‌کرانه و درونکاو "طنز" خلاصه کرد. (فصل‌نامه ادبی سنگ، شماره دو، زمستان ۱۹۹۵)

 در میان خودمان، با همه تنگناها کم نیستند کاریکاتورسازانی که در هر دو تنه هنر کاریکاتور، یعنی هزل و فکاهه و طنز خط می‌کشند. در کاریکاتورهای این شماره «شارلی ابدو» مانند بسیاری از کاریکاتورهایی که از خبرهای روز فراتر نمی‌روند، از ژرفای آثار اردشیر محصص، توکا و مانا نیستانی کمترین نشانی نیست. قدر کارتونیست‌های خودمان را بدانیم.